prof.dr.ahmet akgündüz'ün kuveytli gence verdiği ayar

biraz daha kafalarda oturması açısından, birkaç 'yabancı' düşünürden osmanlı:

-corci zeydan : “müslümanların gösterdiği adalet, hoşgörü, ibadet ve takva, büyük başarılarının en büyük sebeplerindendir.”

-çiro truhelka : “müslüman türklerle vahşet isnat edenler, onları kıskananlar ve çekemeyenlerdir. bu milletin balkanlarda ve avrupa'da vahşet göstermiş olduğu iddiası, iftiraların en iğrencidir. müslüman türkler avrupa'ya mazbut bir din ve gayet mükemmel bir devlet teşkilatlarıyla gelmiş, yerleştirdikleri ülkerleri medenileştirmişlerdir.”

-grenard : ” osmanlı imparatorluğu'nun kuruluşu insanlık tarihinin en hayrete değer ve en büyük olaylarından biridir.”

-gibbons : ” hoşgörüleri, ister siyâset, ister hâlis insaniyet neticesiyle meydana gelmiş olsun, osmanlıların, yeni zaman içinde milliyetlerini tesis ederken dîni, hürriyet ilkesinin siyâsetinin temel taşı olarak kabul eden ilk millet olduğu îtiraz kabul etmez bir durumdur. hıristiyan dünyâsındaki arası kesilmeyen din savaşları ve engizisyona rağmen, osmanlı idaresinde hıristiyan ve müslümanlar, ahenk ve uygunluk, içerisinde yaşıyorlardı.”

-d'ohsson : “kur'ân-ı kerîmi tanıyanların zihnine ve hâfızasına nakşedilmiş olan prensipler, onları yeryüzündeki insanların en insâniyetlisi en hayırseveri hâline getirmiştir. bütün bu faziletlere rağmen ecnebilerin (avrupalıların) barbar demesi, yırtıcı bulması, savaşlarına göre hüküm vermesinden ileri gelir. gerçekten müslümanlar canlarını esirgemeden savaşırlar, düşmanları aynı zamanda dinlerinin de düşmanıdır. bu şecâat türklere sâdece dinlerinden değil, aynı zamanda millî karakterlerinden gelir. ama bir milletin gerçek karakteri savaş alanının silah gürültüleri arasında tayin edilemez. türkleri gerçekten tanımak isteyenler, onların faziletlerini değerlendirmeli, törelerin karakter ve fiillerindeki tesirlerini muhâkeme etmeli, onları barış zamânındaki örf ve âdetleri içinde incelemelidir. filhakika türkler, savaşta ne kadar sert, ne kadar mağrûr ve yırtıcı iseler, barışta da o kadar sâkindirler. en büyük kahramanlıkları gösteren, gözlerini kırpmadan ateşe atılan bu insanlar, günlük hayatlarına döndükleri zaman gerçek karakterlerini alırlar. o zaman onların beşerî duygularla dolu hayırsever kimseler olduğu anlaşılır. içlerinde en kötüsü en hasisi bile yine de bir vazife olarak iyilik etmekten çekinmez.”

-toynbee : “osmanlı türklerinin bu kadar küçük bir başlangıçtan, o kadar elverişsiz şartlar altında, bu derece sürekli bir devlet haline erişmesi, dünya tarihinin en fevkalede tezahürlerinden biridir. osmanlıların yakın doğu'da yerlerine geçen avrupalı veya yerli hiç bir devlet, bu bölgeyi osmanlılar kadar iyi idare edememiştir. avrupa devletleri osmanlılardan aldıkları ülkeleri ancak zulümle yönetebilmişlerdir. “

-benoist mechin : “sultan süleymân öyle bir orduyu emri altında bulunduruyordu ki; kuruluşu ve silahları bakımından, dünyânın bütün diğer ordularından dört asır ilerideydi… her türk askeri yalnız başına seçkin bir avrupa taburuna bedeldi.”

-edmondo da amicis : “paşasından sokak satıcısına kadar istisnâsız her türk'te vakâr, ağırbaşlılık ve asillik ihtişamı vardır. hepsi derece farkları ile, aynı terbiyeyle yetiştirilmişlerdir. kıyâfetleri farklı olmasa, istanbul'da bir başka tabakanın olduğu belli değildir… istanbul'un türk halkı, avrupa'nın en nâzik ve kibar cemâatidir. en ıssız sokaklarda bile bir yabancı için küçük bir hakârete uğrama tehlikesi yoktur. namaz kılınırken bile bir hıristiyan, câmiye girip müslüman ibâdetini seyredebilir. size bakmazlar bile, küstahça bir bakış değil, sizinle ilgilenen mütecessis bir nazar dahi göremezsiniz. kahkaha ve kadın sesi duyamazsınız. fuhuşla ilgili en küçük bir tezâhüre şâhit olmak imkân dışıdır. sokaklarda bir yerde birikmek, yolu tıkamak, yüksek sesle konuşmak, çarşıda bir dükkânı lüzûmundan fazla işgâl etmek, ayıp sayılır.”