öğrenilmis caresizlik

martin seligman’in 1965’li yıllarda yaptığı deneyler sonucunda ortaya çıkan bir kavram “learned helplessness”. deney pavlov deneylerini tekrarlamak isteyen selinger’in, deney sırasındaki köpek davranışlarını gözlemlemlenirken deneyin yön değiştirmesi sonucunda kelimelendiriliyor. bu duruma da kelimelendirilmiş deneyimlilik denebilir.

gruplara ayrılan köpekler farklı uyaranlarla uyarılır ve deney sonucunda davranışlar arasında bağlantılar kurulur. daha sonra da uzun yıllar kavram üzerinde değişiklikler yapılır. bu kavramın ortaya çıkardığı sonuç şudur. köpek davranışları öğrendiklerine bağlı değişmektedir. ancak köpek davranışları ile köpekten çok daha gelişmiş olan insan davranışlarını açıklama çok kolay olmasa gerektir.

yazının konusu bu deney değil kavram ve kavramın türkçe’ye tercüme edilmesindeki hataların ortaya çıkardığı sonuçlardır. google’da “öğrenilmiş çaresizlik” yazıldığında 2001 yılı tarihli bir yazının linki ilk sırada çıkmaktadır.

learned helplessness kavramı yardım alamamakla ilgilidir. öyle ki yardım alınabileceğinin de farkında olmamayı ifade etmektedir. martin seligman psikolog’dur. bu kavramı kullanarak kişilerin yardım alabileceklerinin farkına varılmasını sağlamaya çalışmaktadır. kişiler bunun farkına vardıklarında yardım alabilecek durumu da öğrenebilecekler ve müşteri haline gelebilecek ve yardım alabileceklerdir.

ancak bu kavram türkçe’ye tercüme edilirken “öğrenilmiş çaresizlik” kelimeleri kullanılmıştır. ingilizce’sinde sadece yardım içeriği var iken, türkçe’de çare kelimesi olumsuzluk eki ile birlikte kullanılmaktadır. fiil kullanımı ise ilkinde etken iken, türkçe’de edilgen hale dönüştürülmüştür. böylece bu iki farklı kullanım kavramın anlamını çok farklı noktalara taşımaktadır. fiildeki zaman ise di’li geçmiş iken türkçe’de miş’li geçmiş zaman kullanılmaktadır.

bu sebeplerden kavramın bütünü ile yanlış olduğu ifade edilebilir. zira kavramdaki bilgi çaresizlik içeriği olarak aktarılmaktadır. bunun ise farkında olunmadan geçmiş zamanda ve bir başkası gibi olarak “öğrenilmiş” olduğu da ifade edilerek, farkında olmadan bir rahatlama da sağlanmaktadır.

orhan gencebay’ın “batsın bu dünya” şarkısı da benzer bir sonucu ortaya çıkarmaktadır. yaşadıklarını beğenmeyen ama şartlarını değiştirmek için de herhangi bir çaba göstermeyen kişiler, gencebay’ın şarkısını duyduklarında, onlar da “batsın bu dünya “ diyerek rahatlamakta ve eş zamanlı olarak da pasifleşmektedirler. yukarıdaki kavramı da öğrenen kişiler farkında olmadan “ben çaresizliği öğrenmişim, bu yüzden bir şey yapamıyorum” şeklinde rahatlayacaklardır, hem de farkında olmadan.

bu durumu değiştirmek için çaba sarfetseler bile, çaresizlik içeriğinde kalınabileceği istenen sonuca ulaşmaları zorlaşacaktır ve hatta daha ileri giderek “çaresiz” kalabilecekleri yeni bir sonucu da elde etmiş olacaklardır.

milliyet cumartesi ekindeki yazımı yazarken aktarmak istediklerim bunlardı. ancak daha önce de türkçe tercümesi yanlış olan kavramlar sadece “öğrenilmiş çaresizlik” değildir. “inner child” kavramı da “içimizdeki çocuk” olarak tercüme edilmiş ve yanlış tercüme, öyle olmadığı halde “içimizdeki trafik canavarına” kadar ulaşmıştır. içimizdeki çocuk’un bizden ayrışmış olduğunu ifade eden bu aktarımı yapanlar, farkında olmadan ayrışmışlar ve kendi anlatmak istediklerini artık “arif bey”e “söyletmektedirler. arif olan anlar’dan yola çıkılarak kullanılan bu aktarım modeli, ne bu aktarımı yapan kişiye ve ne de bu bilgileri okuyan kişiye yarar sağlamayacaktır.

inner child olsa olsa çocukluk tavrını ve kullanılmayan çocukluk tavrının değişim ve gelişim süreçlerini etkileyebileceğini anlatmak istiyor olabilir. çocukluk tavrımız gerçekten kolay öğrendiğimiz, kolayca gülebildiğimiz durumları için kullanılabilir. özellikle spor yaparken ve ciddiye almadığımız içeriklerde bu tavrı kullanmaktayız ve öğrenme sürecimiz inanılmaz şekilde hızlanmaktadır.

daha da ileri giderek “ben içimdeki çocuğu öldürmedim” diyenlerin de olduğunu görebiliyoruz. böylece çocukluk tavrını kullanamayan kişilerin kendilerini katil gibi hissetmelerini sağlayan bir başka sonucu ortaya çıkmaktadır.

insan çaresiz değil doğal olarak, türk toplumu en çaresiz dönemlerinde kurtuluş savaş’ını kazanabilmiştir. ancak kişisel kurtuluş savaşı, hayatın savaş olarak algılanmasını sağlayacak, kişilerin yaşama sevinçlerini azaltacak ve sonuçta savaşın kaybedilmesini sağlayacaktır. bu metaforu kullananlar kimler ise, onların da kendi kişisel kurtuluş savaşlarını kaybedeceği kolaylıkla söylenebilir. kazansalar bile hayat onlar için bir savaş olarak devam edecektir.

kişiler başarısız olduklarında başarısızlığı öğrenebilmekte ve bunu farkında olmadan yapmaya devam etmektedirler. değişmesi gereken benzer veya farklı içerikte istenilen sonuca ulaşmak bu yapıyı kolaylıkla ortadan kaldırabilmektedir. kaybetmeyi öğrenebilen bir kişi kolaylıkla kazanmayı öğrenebilir. çare, çaresiz, çaresizsiniz, çare sizsiniz gibi hem yaratıcı olmayan ve hem de çaresizliği beynimize yerleştiren kavramlardan mümkün olduğu kadar uzak durmamız gerekiyor ve daha önemlisi sonuçlarının da farkında olarak.

son olarak ise şu söylenebilir. “bugüne kadar ulaştığınız sonuçların hepsi ama başarılı olsun, başarısız olsun, hepsi “istediğiniz sonuçlardı”, farkında olmadan ama bilerek ulaştığınız.”

cengiz eren 8 aralık 2005

http://www.erenlp.com