theodor wiesengrund adorno

(1903- ’ 1969) toplumbilim, ruhbilim ve müzik- bilim alanlarında da çalışmış, frankfurt ’ okulu’nun "eleştirel kuram"ının felsefi mimarlarından olan alman düşünür. sonraları tüm felsefece görüşlerine damgasını vuracak olan kant’ın arı usun eleştirisi adli kitabını toplum eleştirmeni ve sinema kuramcısı siegfried kracauei le birlikte i. dünya savaşı’nın bitmesine yakın her cumartesi öğleden sonraları okumaya başladı. kracauer’in rehberliği adorno’ya, bu kitabın yalnızca bir bilgikuramı kitabı olmadığını, aynı zamanda tinin tarihsel konumunun da okunabileceği kodlanmış bir metin olduğunu düşündürttü. annesinin ve kızkardeşinin etkileriyle müziğe karşı beslediği ilgiyi beste yapmaya dek vardırır düşünür ii. dünya savaşı yıllarını ise cafifornta’da sürgünde geçirdi. adorno, 1924’rı joham wolfgang goethe universitesi nde edmund husserl üzerine yazdığı tezi tamamlayarak fesefe doktoru derecesini aldı. bir yıl sonra alban berg ile kompozisyon çalışmak ve arnold schoenberg etrafinda toplanmış müzisyenlere, bestecilere katılmak için viyana’ya gitti. viyana gezisinin adorno üzerindeki etkisi çok kalıcı oldu; "yeni müziğin’ hem önde gelen bir savunucusu oldu, hem de felsefece biçemi schoenberg ile bergin "atonal" kompozisyon tekniklerinin izlerini hep taşıyacak hale geldi. frankfutt’taki çalışmalarına dönen adorno, kierkegııard konstrııktion der astetichen (kierkegaard: estetik olanın kuruluşu , i933) adli kitabıyla doçentlik sınavını verdi. bu güç kitapta üç konu daha bir öne çıkmaktadır: a) kierkegnard’ da, öznellik kavramında olduğu gibi, varoluşsal öğeleri soyut kategorilece dönüştürmek yoluyla varoluşçuluğun somutlaşma arzusunun açığa çıkarılarak eleştirilmesi; b) şeyleşmiş toplumsal dünyanın yani kişilerin üzerinde baskı kuran öznelligin savlarına kayıtsız kalan kurumlar dünyasının bir okuması; c) tanrıbilimsel düşüncelerin tarihsel ve maddi somutlaştırılmasının sağlanması girişimi. adorno, hitler almanyasi’ ndan 1934’ te kaçarak oxford’a memın college’a geldi. burada geçirdiği üç buçuk yıl içinde o zamanlar arkadaşı max horkheimer’in yönetimindeki institut für sozial (toplumsal araştırmalar enstitüsü) dergisine makaleler yazdı; daha .sonra 1956’da yayımlanacak husserl üzerine bir kitap hazırladı. ii. dünya savaşı yıllarını abd’de geçiren düşünür bu sıralarda horkheimer ile ortaklaşa dialektik, deraufklarung (aydınlanmanın diyalektiği, 1947) adlı kitabı yazdı. savaş sona erince enstitü’yü yeniden kurmak için frankfurt’a dönen adorno izleyen yirmi yıl içinde müzik, edebiyat eleştirisı, toplumsal kuram ve felsefe üzerine çığır açıcı pek çok kitap ve makale yazdı. örneğin, 1957 tarihli "sociology and empirical research" (toplumbilim ve deneysel araştırma) adli makalesi artık, 1960’larda almanya’yı kasıp kavuran "olguculuk tartışması"nın başlatması sayılmaktadır. adorno’nun iki önemli felsefe kitabı da bu dönemde yazılmıştır: negative diyalektik (olumsuzlayıcı diyalektik, 1966 ile astetiche theorie (estetik kuramı, 1970). adorno’nun felsefesi, içinde yaşadığı toplumsal dünya anlayışına gösterdiği bir tepki olarak okunabilir. o, ileri ban toplumlarının mark’ın çözümlediği kapitalist üretim ilişkileriyle kurulmuş olduğundan asla kuşku duymamış, özellikle de mark’ın meta fetişizmi ile kullanım değerinin değişim değerince baskı altına alındığı. konusundaki görüşlerine tümüyle kalmıştır. adorno ayrıca iktisadı biçimlendiren düzeneklerin aynısının sonuçta kültürel etkinlikleri de belirdiği düşüncesini de benimser. sermayenin, iktisadı ussallaştırmasının doğal sonucu tahakküm ve yoksulluk (kabaca söylenirse "adaletsizlik’ olurken, kültürün ussallaştırılmasının sonucu yabancılaşma ve anlamsızlık (kabaca söylenirse "yoksayıcılik’ olmaktadır. avrupa’da faşizmin yükselmesinin ve işçi hareketlerinin çözülmesinin ardında yatan -ve daha sonraları yahudi soykırımı ile doruğuna ulaşan- nedenlere karşılık adorno, modern dünyanın toplumsal ve iktisadi örgüsüne sinmiş gerçekten kayda değer ilerici eğilimlerin varlığından kuşku duymaya başladı. hatta modern toplumların ussallaştırılması tasarısının tamamlanmış olmaktan uzak olduğuna ve dolayısıyla içgüdüsel olarak ilerici toplumsal oluşumların gelişmeci kesimleri de içinde olmak üzere marx’ın tarih kuramının da egemen kapitalist üretimininkine benzer ussallaştırma yapıları talep ettiğine inanmaya başladı. adorno’ya göre modernliğin en köklü ikilemlerinin kökeninde usun ve ussallaştırmanın bu yapıları varsa, modernliğin bunalımı temelde "usun bunalımı" demektir. her şeyden önce gerekli olan da usun eleştirilerek tedavi edilmesidir. adorno’nun modern usun bunalımının merkezinde yöntemin, çözümlemenin, sınıflandırmanın, evrenselliğin ve mantıksal dizgeliliğin her şeyden önce geldiği modem bilimsel usçuluğun olduğuna inancı tamdır. adorno nesnelerden kökten bir biçimde bağımsız tanımlanan usun dağıldığını, bozulduğunu ileri sürer. aydınlanma’nın diyalektiği ’nde adorno, ussallığın soykütüğünü çıkarmayı amaçlar. aydınlanma, insanın korkularının ve umutlarının bulaştığı doğal dünyaya, söylenlere karşıdır. usun söylenden üstünlüğü varsayımı, böylelikle, usun insanbiçimci yansımalarından kurtuluşu haline gelir. us dünyayı öznel izdüşümlerden çok nesnel bir biçimde resmeder. adorno, bu abartılı us tablosunu hem biçim hem de içerik bakımından çelişkili bulur. ona göre söylen de us da insanlığın kendisini söylensel güçlerden kurtarmak gereksinimlerini karşılamak ve tutkularını doyurmak için doğal dünya üzerinde denetim kurma savaşımı sonucu ortaya çıkmıştır. demek ki, aydınlanmış usun özerkliği varsayımı için gerekli biçimsel nitelikler, gerçekte insanın doğayla savaşımı içinde insanın soykütüğü üzerinde temellenmektedir. aydınlanmış us nesnel değildir; doğayı denetim altında tutmak isteyen insanın tutkularının hizmetindedir. böylesi bir us insanın ayakta kalma güdüsünün somutlaşmasıyla, dolayısıyla ancak kendisi bir araç oldukça anlam kazanır. adorno’nun felsefece duruşu ya da etkinliği, kendisini açıkça sanatsal modernliğin eylemlerine ve yazgısına bağlar; bu nedenle de iç tutarlılığı eksiksizdir. adorno felsefenin foyasını ortaya çıkarmak ister; usçuluğu ve anlama yetisini , bunların “özdeşi olmayan ötekisiyle” temellendirmek ister. adorno’nun diğer önemli yapıtları arasında arnold schönberg’in atonal müziğini müzikal modernizmin en üst noktası olarak savunduğu philosophie der neuen musik (yeni müziğin felsefesi -1949); somut bireysel deneyimin modern , burjuva toplumundaki yokoluşuna ilişkin düşüncelerini yansıtan 153 çarpıcı aforizmadan oluşan minima moralia (1951); husserl’e ilişkin , görüngübilimin kaçınılmaz soyutluğu ya da aradığı somutluğu yitirmeye yazgılı oluşu üzerine duran ve yoğun bir okuma sonucu ortaya çıkan bilgikuramının özeleştirisi: husserl ile görüngübilimsel çatışkılar üstüne incelemeler ,1956); hegel üzerine denemelerden oluşan , hegel üstüne üç çalışma ,1963ile heidegger’in varoluşçuluğunu soyut ve tarih dışı olarak yorumladığı sahicilik jargonu sayılabilir.

felsefe.gen.tr