sultan abdülaziz

osmanlı padişahlarının otuz ikincisi, islam halifelerinin doksan yedincisi olan sultan abdülaziz döneminde avrupa’dan alınan borçlar dolayısıyla osmanlı devleti maddi güçlükler içine girmişti. bir yandan artan isyanlar fransız devrimi ile kuvvetlenen milliyetçilik ve özgürlük düşüncesinin yansımasıydı. 14 yıl 11 ay padişahlık yapan sultan abdülaziz, meşrutiyet yanlılarının baskını sonucu tahttan indirildi.


sultan abdülaziz, 8 şubat 1830’da istanbul kanatlarımın altında, eyüp’te ii. mahmut’un ikinci oğlu olarak pertevniyal sultan hanım’dan dünyaya geldi. şehzadeliğinde güreş, binicilik, av gibi sporlarla ve müzik ile resimle uğraştı. sarayda iyi bir eğitim gördü. i. abdülmecit’in ölümü üzerine 25 haziran 1861’de 32 yaşında osmanlı tahtına geçti.
tahta geçtikten sonra ordunun ve donanmanın geliştirilmesiyle meşgul oldu. sultan abdülaziz tahta çıktığında osmanlı devleti’nde dış borçlar yüzünden hazine boşalmıştı. özellikle gayrimüslimler fransız ihtilali’nin getirdiği özgürlükçü ve milliyetçi düşüncelerden ve avrupalı devletlerin kışkırtmaları sonucunda yeniden ayaklanmaya başlamışlardı.

sultan abdülaziz’in 3 nisan 1863’de mısır ziyaretinden sonra batılı devletlerin baskısı sonucunda tanzimat hareketlerine devam etmek zorunda kaldı. padişahlığının ilk yıllarında avrupalı devletlerin baskıları ve iç sorunlar ile uğraşan sultan abdülaziz, azınlıkların isteklerini yerine getirmek zorunda kaldı.

15 haziran 1862 tarihinde avrupa’da yardım alan sırplar, belgrad kalesi’ne saldırdılar. 1861’de hersek’de çıkan isyan ile birleşerek kısa zamanda büyüyen bu hareket 23 ağustos’da ömer paşa komutasındaki osmanlı ordusunun rieka’daki karadağ ordusunu mağlup etmesiyle neticelendi. bunun üzerine 31 ağustos 1862’de işkodra barışı yapıldı. karadağ savaşı’nı sona erdirmek için yapılan bu barış ile karadağ iç işlerinde bağımsızlık kazandı.

1856 paris antlaşması ile sırbistan özerkliğini kazanmıştı. ancak osmanlı devleti’nin bölgede zayıflaması yüzünden sırbistan kalan osmanlı askerlerini de bölgeden çıkarmak için girişimlerde bulundu. avrupalı devletlerin olaya karışması sonucunda 1867’de osmanlı sırbistan topraklarından çekilmeyi kabul etti.

bu gelişmelerin hemen ardından 1859’da eflak ve boğdan birleşerek ortak bir prens atamışlardı ve osmanlı devleti de bu prensi tanımak zorunda bırakılmıştı. bunun sonucunda eflak ve boğdan osmanlı devleti’ne bağlı olmakla beraber birleşerek romanya prensliği’ni kurdu. 28 haziran 1864’de osmanlı devleti birleşmeyi kabul eden istanbul protokolü’nü imzaladı. kısa bir süre sonra 8 mart 1865’te osmanlı devleti, ingiltere, fransa, rusya ve yunanistan ile birlikte istanbul barışı’nı imzaladı. bu barışa göre korfu, kefalonya, zenta, çerigo ve paksa adaları yunanistan’a verildi.

ayaklanmalar girit’te de başladı. sorunu çözmek için osmanlı devleti, idari ve askeri açıdan girişimlerde bulundu. girit’e gönderilen mehmet emin paşa, 6 ekim 1867’de yeni statü için ferman yayınladı. sivil yönetim padişahın atadığı valiye askeri yönetim ise atanacak komutana verildi. atanan valinin biri müslüman diğeri hıristiyan iki yardımcısı olacaktı. gümrük vergisi hariç diğer vergilerden ada muaf olacak, iki resmi dili olacaktı. karma meclis tarım, bayındırlık, ticaret ve endüstri işlerini planlayacaktı.

sultan abdülaziz, 1867 yılında paris’te açılan büyük bir sergiyi görmek için imparator napolyon’un davetini kabul ederek fransa’ya gitti. ardından ingiltere, belçika, almanya, avusturya, macaristan yoluyla ülkeye döndü. bu seyahatleri süresince birçok hükümdar ile görüştü. ardından rusya’nın karadeniz’e ait hükümleri dikkate almayacağını bildirmesi üzerine ingiltere, fransa, prusya, rusya ve italya arasında 13 mart 1871’de karadeniz’in tarafıszlığına son veren londra antlaşması imzalandı.

19. asrın sonlarına doğru avrupa’da, avusturya-macaristan, rusya ve almanya devletleri belli başlı güç odakları durumundaydılar. bu üç devletin üzerinde durdukları en önemli konu şark meselesi idi. dolayısıyla osmanlı devleti’nin hakimiyeti altındaki hıristiyan unsurun tahrik edilerek hıristiyanların yaşadıkları bölgelerin kendi nüfuzları altına alınması yolundaki faaliyetlerden geri durmamışlardır. avusturya-macaristan imparatorluğu’nun bosna-hersek üzerinde uzun süredir emelleri bulunmaktaydı ve bu devletin esas amacı selanik’e ulaşmaktı. 1875 yılında bosna-hersek’te yeni bir isyanın çıkmasında kuşkusuz avusturya’nın rolü çok büyüktür. bosna-hersek’in sırbistan ve karadağ gibi iki slav ülkesi ile avusturya arasında yer alması burayı propaganda için uygun bir duruma getiriyordu. ayrıca 1856 paris antlaşması’ndan sonra karadağ, sırbistan ve girit gibi yerlerin, çıkan isyanlarla muhtariyet kazanmış olmaları da bosna-hersek’in hıristiyanlarını heveslendiriyordu. çıkan bu isyanlar sırasında avusturya’nın üstlendiği himayeci rol ve buraya yönelik yayılma emelleri rusya’nın tepkisini çekmeye başlamıştı.

sadrazam mahmut nedim paşa, hem dışta hem de içte devletin itibarının sarsılmasına sebep oldu. aldığı kararlarla avrupa devletlerinin tepkisini çekmekle devletin senelik ödediği borcunu beş sene müddetle ödenmeyeceğini bildirmesi üzerine avrupa’da osmanlılar aleyhine gösteriler yapılmasına yol açtı. rusya bu karışıklıktan faydalanarak balkanlarda panislavizm propagandasını yayarak isyan çıkmasını sağladılar. sultan abdülaziz, balkanlardaki tehlikeli gelişmeyi önlemeye çalışırken daha önce görevlerinden azledilmiş bulunan hüseyin avni, mithat paşa, mütercim rüşti paşa ile hasan hayrullah efendi ihtilal hazırlığı yapıyorlardı. özellikle hüseyin avni paşa, mahmut nedim paşa tarafından azledilip, sürüldüğü için padişahı tahttan indirip öldürmeye karar verdi. londra’ya gidip ingilizlerle bu işi planladı. hüseyin avni, mithat, mütercim rüşdi ve süleyman paşalar, padişahın tahttan düşürülmesi için geniş bir propagandaya giriştiler. 30 mayıs 1876 cuma günü sabahı, saat 04.30’da harekete geçtiler. taşkışla’dan gelen taburlarla, mekteb-i harbiyyenin 300 kadar talebesi, dolmabahçe sarayı’nı çevirdi. donanma da deniz tarafını kontrol altına aldı. sultan abdülaziz kayıkla alınıp, topkapı sarayı’na götürülerek odaya hapsedildi. sonra fer’iyye sarayı’na götürüldü.

4 haziran 1876’da avni paşa, sultan abdülaziz’i odada ölü buldu. sultan abdülaziz’n cenazesi 5 haziran 1876’da büyük bir merasimle kaldırıldı. babası ii. mahmut’un çemberlitaş’taki türbesine defnedildi.

sultan abdülaziz döneminde, i.abdülmecit döneminde başlayan yenilik hareketleri sürdürüldü. yeni bir vilayet teşkilatlanmasına geçildi. yeni asker elbiseleri kabul edildi. ilk defa posta pulu kullanıldı. süveyş kanalı açıldı. sahillere deniz fenerleri kondu. istanbul’da tramvay işletilmeye başlandı. galata tüneli yapıldı ve işletilmeye başlandı. mahkeme-i nizamiye, icra cemiyeti, ceza, cinayet ve hukuk mahkemelerini havi istinaf mahkemesi, temyiz mahkemesi, gümrüklerle ilgili rüsumat eminliği, merkez bidayet mahkemeleri teşkil edildi. meclis-i kebir-i maarif ve tapu umum müdürlüğü ve meclis–i hazain teşkil edildi. ahmet cevdet paşa başkanlığında mecelle cemiyeti kuruldu. maarif teşkilat nizamları düzenlendi. sultani mektepleri (liseler) ve sanayi mektepleri açıldı. fransa imparatoriçesi, avusturya imparatoru, iran şahı, sultan abdülaziz’i ziyaret için istanbul’a geldiler. şark ve izmir demiryolları açıldı. tıbbiye, mülkiye, orman ve maden mektepleri, darüşşafaka lisesi açıldı. itfaiye alayı teşkil edildi.

kadılık kurumu daha sıkı denetim altına alınarak 1 nisan 1868 şura-yı devlet ve 1870 yılı içerisinde de divan-ı muhasebat kuruldu (danıştay ve sayıştay). ayrıca eğitim, ulaşım ve bankacılık konularında çeşitli düzenlemeler yapıldı.

sultan abdülaziz döneminde donanmanın modernleştirilmesine de çalışıldı. 1875 yılına doğru türk donanmasında 816 top taşıyan 21 zırhlı ve 173 yardımcı gemi vardı. türk bahriyesinde 50.000 efrad, 700 subay, 208 yüksek rütbeli subay, 11 tümamiral, 6 koramiral ve üç oramiral vardı. sultan abdülazizi’in hükümdarlığı sürasince meşrutiyet fikrine başta sıcak baksa da, sonraları değişip bu fikri savunanlara karşı zor kullanacaktır. dönemin aydınlarından şinasi, namık kemal ve ziya paşa ile padişahlığının ilk dönemlerinde sıcak ilişkiler kurduysa da daha sonra onları sürgüne göndermiştir. ülkede meşruti yönetimin gelmesini isteyenlerin yarattığı bu özgürlük havası içerisinde abdülaziz’in tahttan indirilmesi konusunda kamuoyu oluşturuldu.