sivas valışi nin endişeleri

nutuk’tan...

sivas’ın heyecanı şöyle öğrenildi. 20 ağustos günü öğleyin, sivas valisi reşit paşa tarafından telgraf başına davet olunduğum zaman, paşa’nın uzun bir telgrafı veriliyordu. o telgraf şudur:

erzurum’da mustafa kemal paşa hazretleri’ne

önce, rahatsız ettiğim için beni bağışlamanızı diler ve zâtıdevletlerinin sağlığını sorarım. neden rahatsız ettiğimi aşağıda arz ediyor ve açıklıyorum efendim. görünüşte, fransızlara ait kuruluşları teslim almak, gerçekte buraların durumu konusunda incelemelerde bulunmak üzere, cizvit papazlarıyla birlikte istanbul’dan önceki gün sivas’a gelerek valilik makamını ziyaret eden fransız subaylarının ziyaretlerini iade için dün sabah yanlarına gitmiştim. ziyaret ve görüşmenin sonunda orada hazır bulunan fransız binbaşılarından jandarma müfettişi mösyö brunot (brüno) biraz özel görüşmek isteğinde bulunarak bendenizi başka bir odaya aldı. söylediği sözleri olduğu gibi aktarıyorum:
«mustafa kemal paşa ile kongre hey’etinin sivas’a gelerek burada da bir kongre yapacaklarını işittim. bunu istanbul’dan gelen fransız subayları söylediler. sizinle bu kadar samimi görüşüp şahsınıza karşı pek çok saygı duyarken bu konuyu benden saklamanıza çok üzüldüm», dedi. bendeniz de gereken cevabı vererek kendisini inandırmaya çalıştımsa da son söz olarak: «eğer mustafa kemal paşa sivas’a gelir ve burada kongre yapmaya kalkışırlarsa, beş on gün içinde buraları, işgal etme kararının verildiğini kesin olarak biliyorum. inanmazsanız, gerçekleştiğinde görürsünüz. o zaman vatanınızın felâketini hazırlayanlar arasına siz de girmiş olursunuz sözlerini söyledi. dahiliye nezareti’nden aldığım şifreli telgraf da başka şekilde yazılmış olmakla birlikte aynı kanaati verecek nitelikte idi. yeni gelen fransız subaylarından biri de dün kolordu komutanı ile uzun uzadıya görüşerek, kongre hakkında komutan beyefendi’nin düşüncesini anlamaya çalıştığı gibi, bu sabah da mösyö brunot bendenize gelerek saat 15.00’te öteki fransız subaylarıyla birlikte kongre hakkında görüşüleceğini, ancak kendisinin aradaki samimiyet dolayısiyle daha önce ayrıca görüşmek istediğini bildirdi. bir süre konuşulduktan sonra sonuç olarak şunu da ekledi: «ben dünden beri bu mesele üzerinde çok düşündüm. sonunda şuna karar verdim ki, eğer mustafa kemal paşa ile kongre hey’eti, sivas kongresi’nde itilâf devletleri aleyhine kışkırtmalarda bulunmazlar ve onlar hakkında saldırgan bir dil kullanmazlarsa, kongrenin toplanmasında hiçbir sakınca yoktur. bizzat ben general franchet d’ esperey (franşe despere)’ye yazar, mustafa kemal paşa hakkındaki tutuklama emrini geri aldırır ve kongrenin toplanmasına engel olunmaması için dahiliye nezareti’nden size emir verdiririm. ancak, şu şartla ki, siz de benden hiçbir şeyi saklamayacaksınız ve samimî dostluğumuzdan dolayı birbirimize karşı daima açık bir dil kullanacağız. yalnız, kongrenin toplanma tarihini öğrenmek gerekir» dedi. bendeniz de kendisine bu konuda bir şey bilmediğimi, öğrendiğimde kendisine bildireceğimi ve aradaki dostluğa dayanarak hiçbir şeyi saklamayacağımı söyledim.

binbaşının işgal konusunda dünkü kesin ifadesine rağmen bugünkü yumuşaklığının sebebini, bütün incelikleri gören yüksek dikkatinize arz etmeyi görev bilir ve bu hususta sözü uzatmayı gereksiz sayarım. öyle anlaşılıyor ki, bunların düşüncesi, kongreyi sivas’ta toplatmaya razı görünerek sayın kongre üyeleri ile sizi burada toplamak ve el altından hazırlıklarda bulunarak bütün arkadaşları ele geçirmekten ve işgal mes’elesini de bir oldu bitti haline getirmekten ibarettir. dün akşam dahiliye nezareti’nden aldığım şifreli telgraf da, başka şekilde yazılmış olmakla birlikte, nitelik bakımından hemen hemen aynı idi. işte bendeniz her gerçeği gizli tutulmak istirhamı ile efendimize arz ediyorum. bundan sonra tutulacak yolun tayini size düşer. entrikalı bir tehlikenin bu kadar yakın ve âdeta elle tutulacak derecede görünürde olduğunu bilip dururken, durumdan zâtıâlîlerini haberdar etmemeyi ve dolayısıyla sivas’ta kongre toplanmasından vazgeçilmesini arz etmemeyi vicdanıma sığdıramadım. işte bunun için zâtıdevletlerinden ve orada bulunan diğer sayın arkadaşlardan pek çok rica ederim ki, ikinci bir kongrenin toplanmasına mutlak bir ihtiyaç yoksa, vazgeçilsin. varsa, dört yandan işgali pek kolay olan sivas’ın toplantı merkezi olmasından vazgeçilerek, işgal ihtimali pek uzak olan erzurum’da veyahut uygun görülürse, erzincan’da toplanması çarelerinin araştırılmasını, memleketin selâmeti adına istirham ederim. kolordu komutanı salâhattin beyefendi de bu husustaki düşüncelerini ayrıca kâzım paşa hazretleri vasıtasıyla size yazacaklardır. şimdi yanımda bulunan eski sivas milletvekili rasim bey de, eski erzurum milletvekili hoca raif efendi hazretleri’ne bu husustaki bilgi ve görüşlerini bildiren bir telgraf çekecektir. elbette, okuduktan sonra, hoca raif efendi hazretleri’nin ilıca’dan dönüşünde kendilerine yollamak lûtfunda bulunursunuz. işte efendim durum bu merkezdedir. herkesçe bilinen vatanseverliğinize karşı fazla rahatsızlık vermekten çekinir, cevabınızda vereceğiniz emrinizi beklerim efendim. işte rasim bey’in telgrafı.

reşit
bu telgrafa orada verdiğim cevabı olduğu gibi arz edeceğim. ertesi gün heyet-i temsiliye adına da aynı nitelikte uzun bir telgrafla vali yatıştırılmaya ve inandırılmaya çalışıldı (belge: 43). ayrıca kadı hasbi efendi’ye de dolaylı olarak bir telgraf çekildi (belge: 44). kolordu komutanı’na da gerektiği gibi yazıldı (belge: 45). rasim bey’e de endişeye kapılmaması için kendim yazdım (belge: 46).

sivas valisi reşit paşa hazretleri’ne
20/8/1919
saat : 13.00

verdiğiniz bilgilere ve yüksek düşüncelerinize özellikle teşekkürümü arz ederim. mösyö brunot ve arkadaşlarının bir gözdağı vermek için söyledikleri sözleri tamamiyle blöf olarak saydım. sivas kongresi’nin toplanması yeni bir mesele değildir; aylarca öncesinden dünyaca bilinen bir teşebbüstür. gariptir ki, istanbul’da bulunan yetkili fransız siyaset adamlarının da bana gönderdikleri haberler, anadolu’da millet tarafından girişilmekte olan teşebbüslerin pek haklı ve meşru olduğu, milletimizin istekleri kendilerine ve açıkça bildirildiği takdirde, bunları memnunlukla kabul ile gereğini yerine getireceklerine dair şimdiden yazılı güvence vermeye hazır oldukları şeklindedir. mösyö brunot’nun ikinci görüşmede ağız değiştirmesi ve yumuşaması, beni kazanma maksadına dayanabilir. binbaşı brunot’nun dediği gibi sivas’ın fransız’lar tarafından beş gün içinde işgali o kadar kolay bir şey değildir. zâtıdevletinizin hatırında olsa gerekir ki, ingilizler bu konudaki tehditlerinde daha ileri giderek batum’daki askerlerinin samsun’a çıkarılmasına karar verdiler. hattâ, sözde beni yıldırmak için, bir tabur bile çıkardılar. fakat, bu teşebbüse karşı, milletin sarsılmaz bir azim, iman ve ateşle karşı koyacağı gerçeği kendilerince anlaşıldıktan sonra, hem kararlarından vazgeçmeye hem de samsun’a çıkarmış oldukları askerleriyle birlikte orada bulunan taburu da alıp götürmeye mecbur olmuşlardır. sivas kongresi’nde ele alınacak hususlar da, erzurum kongresi bildirisi’ndeki maddelerden kolaylıkla anlaşılacağına göre, itilaf devletleri aleyhine kışkırtmalarda bulunmak gibi maksatlar asla söz konusu değildir. burada şunu da arz edeyim ki, bendeniz ne fransızların ve ne de herhangi bir yabancı devletin yardımına tenezzül eden şahsiyetlerden değilim. benim için en büyük korunma yeri ve yardım kaynağı milletimin bağrıdır. kongrenin gereği, zaman ve toplanma yeri hakkında söz sahibi olmak, bendenizin şahsî hükmünün pek üstünde bir söz sahibi olan millet kararına bağlı bir durumdur. yalnız, tahmin buyurulduğu gibi, fransızların, kongre üyelerinin sivas’ta toplanmasına taraftar görünerek, sonradan onları ele geçirme imkânını bulabilmesi bizce pek uzak kuruntulardandır. bütün bu arz ettiklerimi mösyö brunot’ya aynen söylemenizde hiçbir sakınca görmüyorum. bu münasebetle mösyö brunot ve arkadaşlarına, milletimizi savunmak için, erzurum kongresi bildirisi ile, bütün dünyaya olduğu gibi kendilerinin istanbul’daki siyasî temsilcilerine de duyurmuş olduğu temel kararları uygulamakta hiçbir şekilde kararsızlığa düşmesine imkân bulunmadığı bildirilmiş olur. mösyö brunot bilmelidir ki, fransızların sivas’ı işgale karar vermeleri, kendilerine pek pahalıya mal olabilecek yeni kuvvetlerle ve çok paralarla yeni bir harbe karar vermelerine bağlıdır. böyle bir kararın jandarma binbaşısı mösyö brunot ve arkadaşları arasında söz konusu edilse bile, fransız milletince kabul edilebileceğine ihtimal verilemez.
milletvekili rasim bey’in, raif efendi hazretleri’ne olan telgrafını okudum. korkmanın yeri olmadığının kendisine bildirilmesini rica ederim.

gerek bendenize vermiş bulunduğunuz bilgi ve düşünceleri gerek rasim bey’in telgrafını hey’et-i temsiliye’ye olduğu gibi takdim edeceğim yalnız, sivas kongresi hakkındaki kesin karar ancak hey’et-i temsiliye’nin görüşmeleri sonunda belli olacaktır. alınacak karar, yüksek şahsiyetinize elbette arz olunacaktır. yalnız, bugün için istirhamım, brunot’nun tehditlerinin halk arasında yayılıp maneviyatın bozulmasına engel olunmasıdır. samimî saygılarımın kabulünü ve sâlahattin ve refet beyefendilere selâmımın bildirilmesini istirham ederim. muhterem paşa hazretleri.

mustafa kemal

(verilen cevap üzerine reşit paşa’dan alınan ikinci telgraftır)

bendeniz anlayabildiğim kadarını efendimize arz etmekle vicdani görevimi yerine getirmiş oluyorum. istanbul’daki fransız ordu ve siyaset adamlarının görüşlerini ve zâtıdevletlerine karşı vermiş oldukları sözlerin ne dereceye kadar güvenilebilir olduğunu kestirememekte haklıyım. şüphe götürmez olan vatanseverliğiniz açısından vatanın kurtuluşu söz konusu olduğuna göre, iyice düşünerek tutulması gerekli yolun belirlenmesi efendimize ve yüksek kongre hey’etinin orada bulunan sayın üyelerine düşer. emirlerinizi yerine getireceğimizi arz ile derin saygılarımı sunarım, efendim.

reşit

efendiler, diyarbakır ve bitlis dolaylarındaki halkı aydınlatmak maksadıyla, oralarda ordu komutanı olarak bulunduğum sıralarda, bir kısmını şahsen tanıdığım birtakım ileri gelenlere özel mektuplar yazdım. van, bayezıt ve yakınlarında bulunan bazı aşiret beyleri ile de ilişki ve bağlantılar kurdum. (belge: 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53).

devamı için:

(bkz: erzurum dan ayrılma gereği)