sabar devleti

m. s. 5.-6. yüzyıllarda, batı sibirya ile kafkasların kuzey bölgesinde mühim tarihî rol oynadığı, çeşitli yabancı kaynaklardaki dağınık bilgilerin yardımı ile tespit edilebilen türk topluluğu.
bizans tarihlerinde, sabar, sabir, savir; ermeni, süryanî, islam kaynaklarında, sırasıyla savır, sabr, s(a)bir, sibir vb. olarak adlandırılmaktadır. sabarların islav veya moğol yahut fin-ugor menşeli olduklarına dair iddialar eskimiş ve bugün, onların türk olduğu, gerek taşıdıkları ad, gerekse tarihî ve kültürel durumlarıyla anlaşılmıştır.

çeşitli dillerdeki ses değişmeleri neticesinde, farklı şekillerde görülen adlarının esasını teşkil eden ve ancak türkçe ile açıklanabilen sabar kelimesi "sab+ar"dan (=sap-ar=sapmak, fiiline+ar ekinin ilavesiyle. başka örnekler: kazar, bulgar, kabar vb.) meydana gelmiş olup "sapan, yol değiştiren, başıboş kalan, serbest" manasındadır ve türklerde ad verme usulüne uygundur. ayrıca, sabarlara ait şahıs adları da türkçe’dir: balak, ilig-er, bo-arık = buğ-arık vb.

sabarların erken tarihleri iyi bilinmiyor. adlarının gösterdiği gibi, herhangi bir ana kütleden kopmaları bahis konusu ise, onların, asıl yurtları gibi görünen tanrı dağlarının batısı - ili nehri sahasında iken, asya büyük hun imparatorluğu’na bağlı topluluklardan biri olmaları icabeder. sabarlara ait ilk kesin bilgi, 461-465 yıllarında batı sibirya kavimleri arasındaki büyük kımıldama ve geniş ölçüdeki göç hadiseleri münasebetiyle, bizans tarihçisi priskos (5. yüzyıl) tarafından verilmiştir.

doğudan gelen avar baskısı karşısında sabarlar, yerlerini terk edip batıya yönelmişler, altaylar-ural dağları arası düzlüklerde (bugünkü kazakistan bozkırlarının güney sahası) yaşayan ogur-türk boylarını yurtlarından atarak, tobol ve içim ırmakları çevresinde yerleşmişlerdir. sabarlar, bu bölgede, yerli halkınkinden çok üstün kültürleri ile yüzyıllarca süren, derin tesirler bırakmışlardır: tobolsk dolaylarında, ob, tura ve irtiş boylarında sabar, saber (tapar), soper, savri, sabrei, sıbır (sı-vır) gibi yer ve kale adları yaygındır. ay-sabar, kün-sabar gibi şahıs adlarına da rastlanır. tobolsk ahalisi, buranın en eski sakinlerini sybyr, syvyr diye anmaktadır.

ayrıca, bu civar halkın masallarında ve kahramanlık hikayelerinde, sabarlar, geniş yer tutar. sabarları kendi büyükleri olarak kabul eden ostiyaklar yanında, vogulların da, sonraları tabiiyetine girdikleri ruslara "sa-per" adını vermiş olmaları, halk nazarında eski sabarların üstün durumlarını ortaya koyar. aynı sahada kurulduğu bilinen sibir hanlığı’nın (16. asır) başkenti de, sibir adını taşıyordu. bu kelime, zamanla çok geniş bir coğrafyayı ifade etmiştir (sibirya). rusların, önce sibir (isker) şehrini ele geçirerek bölgeye verdikleri bu ad, rus harekâtı doğuya ilerledikçe daha geniş sahaları göstermiş, böylece sabar türklerinin hatırası, günümüze kadar yaşamağa devam etmiştir.

daha 503 yılında, doğu avrupa’ya doğru hakimiyetlerini genişleterek bir kısım bulgar gruplarını idarelerine alan sabarlardan, kalabalık bir kütlenin, 515 sonlarında itil (volga) - don nehirleri arasında ve kafkasların kuzeyindeki kuban ırmağı boyunda yerleşmesi ve doğrudan doğruya bizans ve sasanî imparatorlukları ile temas kurması, sabarların, doğu avrupa tarihinde ön safa çıkmalarına yol açtı.

iran-bizans savaşlarının devam etmekte olduğu o yıllardan itibaren, hükümdar balak (belek?) idaresinde, büyük çapta askerî faaliyet gösteren sabarların, sasanîlerle anlaşarak, bizans’a karşı savaştıkları (516), ermeniye bölgesine akınlar yaptıkları ve arkasından anadolu’ya girerek kayseri, ankara, konya dolaylarına kadar ilerledikleri bilinmektedir. bu münasebetle, sabarların büyük savaş gücü ve bilhassa yüksek harp malzeme tekniği, bizans’ta hayret uyandırmış görünmektedir. prokopios’un ifadeleri ilginçtir:

"sabarlar, insan hafızasının hatırlayabildiği zamandan beri, ne iranlılardan, ne romalılardan hiç kimsenin düşünemediği makinelere sahiptirler. öyle ki, her iki imparatorlukta fenci eksik olmamış ve her devirde muhasara makineleri yapılmıştır, fakat şimdiye kadar, bu "barbar"larınkine benzer bir buluş, ne ortaya konmuş, ne de onlar gibi kullanılabilmiştir. bu, şüphesiz, insan dehasının bir eseridir".

balak’tan (ölm. 520’ler) sonra, onun yerine geçtiği anlaşılan dul hatunu bo(ğ)arık, savaşçılığı, idareciliği ve güzelliği ile meşhur bir türk kraliçesi idi ve "100 bin" kişilik sabar ordusuna kumanda ediyordu. bizans imparatoru justinianos (527-565) çeşitli gümüş vazolar ve diğer zengin hediyeler karşılığında, boğarık ile anlaşmayı tercih etti (528). bizans, yıllardan beri sürüp gelmekte olan sasanîler savaşında, sabarları, kendine dost ve müttefik yapmayı, daha uygun bir siyasî davranış saymış olmalı idi.

531 yılına kadar bizans ile işbirliği halinde görülen sabarlar hakkında, sonraki senelere ait açık bir kayda rastlanmamakla beraber, onların şehinşah anûşirvan (adil) zamanında, sasanîlerin kafkaslardaki sürekli ve başarılı savaşlarında (bilhassa 545’de) hayli telefat verdikleri tahmin ediliyor ki, neticede bir askerî güç olmaktan çıkmışlar, üstelik 557’ye doğru avarlar’dan da ağır bir darbe yemişlerdir.

sabar sahası, az sonra, karadeniz’e ulaşan göktürk idaresine girmiştir. 576’da, güney kafkaslardaki hakimiyetleri, bizans tarafından yıkıldıktan sonra, bir kısmı kür nehrinin güneyine yerleştirilen sabarların adlarına, 7. yüzyıl ortalarına kadar dağınık şekilde rastlanmakta ve bu tarihlerde, aynı bölgede büyük bir devlet olarak ortaya çıkan hazarlar’ın esas kütlesini teşkil ettikleri, hazar kabileleri olarak görülen belencer ve semender’in, aslında, iki büyük sabar kütlesi olduğu anlaşılmaktadır.