rıza pehlevi

muhammed rıza şah pehlevi (d. 16 ekim 1919, tahran, iran - ö. 27 temmuz 1980, kahire, mısır), iran şahı (16 eylül 1941 - 11 şubat 1979).batı yanlısı bir dış politika izlemiştir, iran’ın son monarşik lideridir. şehinşah (kralların kralı) ve sayeh-eh-khodah (allah’ın yeryüzündeki gölgesi) gibi imparatorluk ünvanları vardır.

gençliği

pehlevi hanedanı’nın kurucusu rıza şah pehlevi’nin en büyük oğluydu.isviçre’de öğrenim gördükten sonra 1935 - 1938 arasında iran’da askeri akademi’de eğitim aldı.sovyetler birliği ve birleşik krallık’ın, almanya’yla işbirliğini önlemek için iran’ı işgal etmesi üzerine tahta çıktı (1941).

hükümdarlığı

bu ülkelerle, işgal kuvvetlerinin en kısa sürede geri çekilmesi karşılığında bir antlaşma imzalayarak 1943’te almanya’ya savaş açtı.bu arada sarsılan şahlık otoritesini ingiliz desteğiyle ayakta tutmayı başardı.

petrol millileştirmeleri ve 1953 darbesi

ii. dünya savaşı sonrasında petrol yataklarının yabancı şirketlere açma politikası, muhammed musaddık önderliğinde güçlü bir milliyetçi hareketin doğmasına yol açtı.mart 1951’de anglo-iranian oil company’nin (aioc) iran’daki mal varlığını millileştirmeye ilişkin bir yasayı meclisten geçirmeyi başaran musaddık hızla güçlenmeye başladı.nisan sonunda muhammed rıza şah, muhammed musaddık’ı başbakanlığa atamak zorunda kaldı.ağustos 1953’te musaddık’ı başbakanlıktan uzaklaştırma girişimi boşa çıktıktan sonra iran’dan kaçtı.daha sonra abd tarafından desteklenen musaddık karşıtlarının yarattığı karışıklıkların ardından geri dönerek yeniden iktidarı devraldı.(ajax operasyonu)

dış ilişkiler

batı’yla ekonomik ve siyasi işbirliğini artırmaya özen gösterdi.1955’te bağdat paktı’na katılma kararı aldı.yemen iç savaşı’nda cumhuriyetçilere karşı kraliyet yanlılarını destek verdi.basra körfezi’ndeki bazı adalar üzerinde hak talep edip işgal etmesi körfez emirlikleri ile gerginlik yaşamasına neden oldu.1960’larda ve 1970’lerde daha bağımsız bir dış politikaya yönelerek sscb ve doğu bloğu ülkeleriyle de iyi ilişkiler kurdu.şatt-ül-arap su yolu nedeniyle irak ile yaşadığı sorunu bu ülkedeki kürt ayrılıkçıları destekleyerek çözmeye çalıştı.muhammed rıza şah iktidarı sırasında iran, türkiye ile beraber israil’i tanıyan iki müslüman ülkeden biriydi.

modernizasyon ve otokrasi

1956’da cia destekli gizli polis örgütü savak’ı kurdurdu.böylece konumunu güçlendirdikten sonra 1963’te abd desteğiyle beyaz devrim adını verdiği bir ulusal kalkınma programı uygulamaya girişti.hava, kara ve demir yolları ağının genişletilmesini, bir dizi baraj ve sulama projesini, sıtma gibi hastalıkların kökünün kazınmasını, sanayinin geliştirlmesini ve toprak reformunu kapsayan bu programla birlikte kırsal alanlara sağlık ve eğitim hizmetlerini götürücek bir örgütlenmeyi başlattı.1971’de pers imparatorluğu’nun 2,500. yıldönümü kutlamak üzere bir tören düzenledi.bu törende iran tarihinde yeni bir uygulama başlatarak karısı farah diba’ya imparatoriçe (şahbanu) tacı giydirdi.1975’te çok-partili siyasi yapıyı ortadan kaldırarak rastakhiz partisi’ni (yeniden canlanma) tek legal parti ilan etti.

iran islam devrimi

beyaz devrim reformlarını yetersiz bulan ve yavaş uygulanmasından yakınan çevrelerin yanı sıra batılılaşmanın islama karşı olduğunu savunan dini çevrelerin tepkileriyle karşılaştı.öte yandan baskıcı yönetim biçiminden, hükümetteki yolsuzluklardan, petrol ihracından sağlanan gelirlerin dengesiz dağılımı ve gizli polis örgütü savak’ın uygulamalarından dolayı, doğrudan muhammed rıza pehlevi’yi hedef alan bir muhalefet de gelişti.1978’de iran’ın büyük kentlerinde başlayan muhalefet hareketleri ayaklanma ve karışıklıklara dönüştü.art arda 4 hükümetin düşmesinden sonra 16 ocak 1979’da şah ülkeyi terk etti.

muhalefetin çevresinde toplandığı ayetullah humeyni’nin sürgün yaşadığı fransa’dan dönüşünden sonra 1 nisan 1979’da yapılan halk oylamasıyla iran islam cumhuriyeti ilan edildi.

sürgün hayatı ve ölümü

bir süre mısır,fas,bahamalar ve meksika’da kalan şah, yakalandığı lenf kanserinin tedavisi için 22 ekim 1979’da abd’ye gitti.iki hafta sonra iran’da hükümetten destek alan militan gruplar abd büyükelçiliğini basarak 50’den fazla amerikalıyı rehin aldılar ve rehinelere karşılık muhammed rıza pehlevi’nin iran’a iade edilmesini istediler.bu isteğin kabul edilmemesine karşın, abd’den ayrılarak panama’ya giden şah, enver sedat’ın çağrısı üzerine kahire’ye geçti ve orada öldü (1980).


evlilikleri ve çocukları
3 kez evlenen muhammed rıza pehlevi ilk evliliğini 1939’da mısır kralı i. fuad’ın kızı fevziye, ikinci evliliğinide 1951’de süreyya isfendiyari bahtiyari yapmıştır.ancak iki evliliği de erkek varis olmadığı için bitirmiştir.1959’de evlendiği üçüncü karısı farah diba’nın 1960’ta rıza pehlevi’yi doğurması ile pehlevi hanedanı bir erkek varis kazandı.toplam 4 çocuğu vardır.