johannes brahms senfoni no 4 op 98 mi minor

johannes brahms, 4. senfoni’sini avusturya’nın steiermark bölgesindeki mürzzuschlag kasabasında tatil yaptığı 1884 ve 1885’in yaz aylarında bestelemiştir. ancak başlangıçta dostları bile tepki göstermiş, piyano düzenlemesini dinleyen, acı dilli eleştirmen eduard hanslick ilk bölüm allegro için şöyle demiştir: "tüm bölüm boyunca, zeki fakat çekilmez iki kişi tarafından dövüldüğüm hissine kapıldım."

buna karşılık, brahms’ın eserlerini inceleyerek düşüncelerini mektuplarla belirten öğrencisi ve yakın dostu, amatör piyanist elizabeth von herzogenberg (1848-92) daha gerçekçi hüküm vermiştir: "temalar ve kontrpuan yönünden çok ince düşünülerek, o kadar derine inilmiş ki, ancak üstün vasıflı dinleyicilerin anlayabilecekleri ayrıntılar, geniş kitlelerin kapasitesini aşmış ve böylece ulaşılmak istenen gayenin duygusal etkisi gözden kaçmış..."

brahms da, belki çevresinin eleştirilerini düşünerek, eserin ilk yorumu için viyana yerine küçük bir kasabayı seçmiştir. hans von bülow’un gözetiminde çalışan deneyimli bir saray orkestrasına sahip olan meiningen’de 25 ekim 1885 günü senfonisini ilk kez kendi yönetmiş ve büyük başarı kazanmış, hatta beethoven’den beri en görkemli scherzo olarak kabul edilen üçüncü bölüm tekrarlanmıştır. bunun üzerine bu orkestrayla hemen turneye çıkan brahms, almanya ve hollanda’da konserler vermiştir.


bölümler

eser yaklaşık 40 dakikadır ve 4 bölümden oluşur:

i. allegro non troppo (mi minor)
ii. andante moderato (mi minor/mi major)
iii. allegro giocoso (do major)
iv. allegro energico e passionato (mi minor)


ilk bölüm 4/4’lük ölçüde, mi minör tonda, pek hızlı olmayan (allegro non troppo) tempoda, kemanların girişe bir gereksinme duymadan 20 mezür boyunca sundukları, geniş ve duygulu bir balad benzeri ana temayla başlar. tahta üfleme çalgılar temanın bölmelerini, soru-cevap şeklinde yankılanırmış gibi, kanon benzeri ve enerjik olarak duyurur. kornolar armoniyi pekiştirir; bas yaylılar ritmik yönü vurgular.

her çalgı bilinçle, verilen görevleri canla başla yürütür; tema her kez değişik eşlikle sunulur. romantik olmasına karşın, kahramanlığı ve şövalye ruhunu yansıtan ikinci temadan önce, yan temalar da sergilenir. karşıtlığı güçlendiren duygulu viyolonsel motifi özellikle ilgi çeker. kısa serimden (exposition) sonraki tekrarda, tema güçlü olarak anıtsal biçimde duyurulur ve bölümün zirvesi oluşur.

2. bölüm 6/8’lik ölçüde, mi majör tonda ağırca ve ılımlı (andante moderato) tempoda, ön plandaki kornoların duyurduğu, sanki orta çağdan kalmış karanlık bir balad ile başlar. birinci bölümden motifler kısaca anımsanır. orta bölmede viyolonsellerin ana temayla ilişkili duygulu teması, kemanların gizemli motiflerle ördükleri figürlerle işlenir.

2/4’lük ölçüde, çabuk ve şakrak (allegro giocoso) tempoda giren 3. bölüm, yine e. von herzogenberg’in anlatımıyla "tatlı ve zarif şölenden sonra gelen, sert ve güçlü mizacına alışmak için bir soluk gerektiren, ancak kısa sürede oynaklığına ve hızına insanın yürekten kapıldığı scherzo", gerçekten de brahms’ın bir benzerini daha yazmadığı türdendir. vahşice, şeytani bir şakacılıkla gelişen tema yine birinci bölümden kaynaklanır.

brahms’ın burada ek olarak kullandığı pikolo flüt, kontrfagot, üç timpani, üçgen ve tiz sesli do klarnet sıçrayarak ilerleyen, her türlü nüansı deneyen, tutkulu anlardan duygusallığa, fısıldayışlara bile uzanarak gelişen bölümde, hiçbir zaman azalmayan gerilimi yansıtmakta yardımcı olur. biraz daha az hızlı (poco meno presto) tempodaki bölmede ise, birinci bölümün kahramanlık motifini korno ve fagotlar sunar.

varyasyon sanatının bir zirvesi olarak kabul edilen ve 3/4’lük ölçüde giren 4. bölüm, enerjik ve tutkulu çabukluktaki (allegro energico e passionato) bir tempoda, korno ve trombonların sunduğu temayla başlar. brahms, bach’ın sekiz mezürlük küçük bir passacaglia temasını birbirine bağlı 30 varyasyonla geliştirerek barok form chaconne ile sonat formunu kaynaştırır; bazen baslarda, bazen melodi olarak, bazen orta seslerde duyurarak güç bir görevi yerine getirir.

ayrıca varyasyonları da bir sonat formunda düzenlemiştir: ilk 11 varyasyon sonatın enerjik ana bölümünü; onu izleyen dört varyasyon lirik bölmeyi; 16. varyasyonda tekrar duyulan özgün tema, heyecanlı geliştirim (developpement) bölmesine uzanışı; 23., 24. ve 25. varyasyonlar ise ilk üçe dönerek tekrar (reprise) bölmesini belirler. coda’ya dönüşen 30. varyasyonla sert orkestra akorları eseri sona erdirir.