halit bey in trabzon da görevlendirilmesi

-halit bey’in trabzon ve çevresinde milli teşkilât kurmak üzere görevlendirilmesi-

nutuk’tan...

efendiler, trabzon’da bir iki kişinin, pek vatansever ve saygıdeğer trabzon halkının hiçbir bilgisi bulunmadığı halde, onlar adına, oradaki millî varlığı kendi şahıslarında temsile kalkıştıkları ve bu yüzden millî teşebbüs ve kararların gerektiği şekilde uygulanıp yerine getirilemediği kanaatına vardım. trabzon’da vali bulunan galip bey adında bir zatın da olumsuz akım yaratmakta rol oynadığını anladım. bunun üzerine, trabzon yakınında torul’da bulunan ve daha tümenine komutaya başlamamış olan hâlit bey’in trabzon çevresinde millî teşkilât kurmak üzere görevlendirilmesi uygun bulundu ve bu düşünce kolordu komutanı’na bildirildi. 20 eylül 1919 tarihinde alınan cevapta: «ingilizlere karşı gizlenmekte olan hâlit bey’in, yaradılışı dolayısıyla ortaya çıkarabileceği durumların, bu nazik zamanda belki düzeltilmesi mümkün olamaz» yolunda bazı düşüncelerden sonra «hâlit bey haberim olmadan maruzatta bulunsa bile yerine getirilmemesi» bildiriliyordu (belge: 100).

kâzım karabekir paşa’nın bu telgrafına verdiğimiz karşılıkta: «ingiliz engelinin bizlerce söz konusu olamayacağını, şiddetli ve kesin hareket sakıncalı görüldüğüne göre, trabzon’da durumun düzeltilmesi neye ve ne gibi bir tedbire bağlı ise, onun doğrudan doğruya kendisi tarafından alınmasını, 22 eylül 1919 tarihli bir şifreli telgrafla rica ettik (belge: 101).

bizim, 15’inci kolordu komutanı ile bu haberleşmeleri yaptığımız tarihlerde, torul’dan yarbay hâlit bey de doğrudan doğruya bizimle haberleşmeye başladı. kendisini cevapsız bırakmamak ve durumu aydınlatmak üzere karşılık verdik.

15’inci kolordu komutanı’nın bir bakıma bizim 22 eylül 1919 tarihli telgrafımıza cevap oluşturan, 27 eylül 1919 tarihli bir şifreli telgrafını aldık. bunda, halkı, önce aydınlatma ve doğru yola çekme görevini yaptıktan; karşı gelenler görülürse, onları da müstahak oldukları muameleye uğratmaktan ibaret olan ve pek büyük tecrübelerle elde edilen prensibini aynen trabzon çevresinde uyguladığını belirttikten, 9’uncu tümen komutanı rüştü bey’i kurmay hey’eti ile birlikte, 3’üncü tümen komutanlığı vekilliği ile trabzon’a gönderdiğini, hâlit bey’i trabzon için uygun bulmadığını bildirdikten sonra, «ingilizlerle ilgili görüşe gelince, bana kalırsa, elden geldiği sürece açıktan ve belirli bir düşmanlıktan kaçınmayı tercih ederim» kanaati ileri sürülüyordu (belge: 102). buna verdiğim 29 eylül 1919 tarihli özel cevabımda şunları yazdım: «trabzon ilinde halkın ne düşündüğü konusunda buraca da aydınlanılmıştır. trabzon merkezi dışında, bütün ilçe ve sancakları ile haberleşilmektedir. merkezdeki gergin durum da valinin tutuklanıp uzaklaştırılmasından sonra ortadan kalkmıştır (emrim üzerine valiyi tutuklayarak göz altında erzurum’a gönderen hâlit bey’dir). rüştü bey’in 3’üncü tümen komutanlığı vekilliği ile trabzon’a gönderilişinde hatırıma gelen noktaları arz edeceğim.

önce, valiyi tutuklayan halit bey’dir. birkaç gün sonra rüştü bey’in bu şekilde gönderilmesi, hâ1it bey’in hareketini oradaki kötü niyetlilere karşı eleştirmek gibi olabilir.
ikincisi, halit bey, nazik durumlarda tümeninin başına geçmeyi beklerken, bugün geçirmekte olduğumuz ciddî ve tarihî anlarda, başka bir şahsın yerine geldiğini görmekten üzüntü duyabilir. bu tutumdan vazgeçilmesini rica ederim. bununla birlikte kolordunuzun askeri işlerine karışmak istemem (belge : 103).

kâzım karabekir paşa’nın verdiği 2 ekim 1919 tarihli uzun cevapta, bu işlemin hâlit bey’in müracaatı üzerine yapıldığını ve kendisine durumu iyice anlatmak için erzurum’a davet edildiğini bildirdi (belge: 104). halbuki, 1 ekim 1919 tarihinde 3’üncü tümen emir subayı üsteğmen tarık imzasıyla, başyaverim cevat abbas bey’e gelen özel bir şifrenin son cümleleri şöyleydi:

«son günlerde komutan bey, 3’üncü tümen’in bugünkü komuta durumunun değiştirilmesini kolordudan istedi. eğer kolordu bu teklifi kabul etmez ve yerine getirmezse, emir almadan komutayı ele alacağım ve daha önce alınan karar uyarınca kolordudan ayrılarak doğrudan doğruya kongrenin emrinde olacağını arz ederim. paşa hazretleri’ni gerektiği şekilde aydınlatınız efendim» (belge: 105).

bu tarihten on beş gün sonraydı. kâzım karabekir paşa’dan 17 ekim 1919 tarihli şu telgrafı aldım:

«kendi bölgemde millî isteğin gerçekleştirilmesi ve yerine getirilebilmesi için son noktaya kadar askerlikten ve komuta zincirinin gereklerine uymaktan ayrılmamayı, geleceğin disiplini bakımından da son derece gerekli görüyorum. cür’etkârlıkla ileri görüşlülüğün bağdaştırılamadığı yerlerde ve işlerde, sonuç pek parlak da olsa, bunun tezelden tersine döndüğü ve yararsız kaldığı örnekleriyle görülmüştür. özellikle, ingiliz, fransız temsilcilerinin bulunduğu trabzon çevresinde, komuta zincirine değer verilmesine, pek uyanık ve ileri görüşlü davranılmasına büyük bir ihtiyaç duyulmaktadır.

maalesef, verdiğim açık talimata rağmen, hâlit bey’in kendi kendine ve askeri kıyafetiyle valiyi tutuklayarak gösterdiği tuhaflık dillere destan olmuştur (hâlit bey’i bu, işe yöneltenin kim olduğunu arz etmiştim). seçimler konusunda da bu şekilde faaliyet gösterirse kendisi için ingilizlerce bir çıkış daha yapılması ve güç bir duruma düşülmesi kaçınılmaz olur (seçimler konusunun çabuklaştırılması ve millî isteğe uygun bir sonuca bağlanabilmesi için hâlit bey’e ve gereken daha birçok kişiye yardım ve gayrette bulunmaları özellikle rica edilmişti.

bir de ingilizler tarafından yapılacak çıkışın kaçınılmaz ne gibi bir durum yaratabileceğini, kendi durumumu göz önüne getirerek bir türlü anlayamamış olduğumu itiraf edeyim. bunun için adı geçen kimse ile haberleşme yapılmayarak, yüksek arzularınızın yerine getirilmesinde bendenizin aracılığını istirham ederim. adı geçenin kişiliği her türlü iddianın ötesinde ise, herhangi bir bölgeden milletvekili seçilmesi hakkındaki yüksek düşüncelerinizin bildirilmesi arz olunur.»

bu telgrafa 19 ekim 1919 tarihinde sadece şu cevabı verdim:
«hâlit bey’in milletvekili olmak veya olmamak konusundaki eğilimlerini bilemediğimden bu hususta görüş bildiremeyeceğim efendim.»
efendiler, ferit paşa kabinesi’nin düşmesine kadar geçen günler içinde karşılaştığımız sorunlar çeşitlidir. engeller ve güçlükler az değildi. bunların hepsini saymak ve açıklamaya kalkışmak yüksek hey’etinizi çok yorabilir. bu sebeple bu safhayı tamamlayacağını sandığım bazı noktalara yalnız dokunmakla yetineceğim.
ali galip’in tavsiyesi üzerine, istanbul hükûmeti’nce dersim mutasarrıflığı’na tayin edildiği anlaşılan ve sivas’a gelen osman nuri bey 8 eylülde sivas’ta alıkonuldu.
millî akıma karşı haince hareketlerde bulunduğu ortaya çıkan ankara valisi muhittin paşa, belli bir maksatla geziye çıkmıştı. 13 eylülde çorum’da bulunuyordu. muhittin paşa’nın yakalanıp korumalı olarak sivas’a gönderilmesi için ankara’da kolordu komutanı’na ve samsun’da 5’inci kafkas tümeni komutanı’na emir verildi. muhittin paşa tutuklu olarak sivas’a getirilmiştir. kendisiyle bizzat görüştüm. gereken öğüt ve uyarılardan sonra yaşına hürmeten samsun üzerinden istanbul’a gönderdim. çorum mutasarrıfı samih fethi bey de üç dört gün sonra özel olarak sivas’a davet olundu.

millî mücadele’ye karşı geldikleri anlaşılan niğde mutasarrıfı, muhasebecisi ve komiserinin korumalı olarak sivas’a gönderilmeleri için 16 eylülde niğde’de tümen komutanlığı’na emir verildi.

devamı için:

(bkz: kastamonu valisi nin hükümetçe değiştirilmesi)