ferit paşa kabinesi çekilmelidir

nutuk’tan...

söze ben devam ettim ve: «kerim paşa hazretleri, meşru çalışmalarımızın ve millî tepkilerimizin artık daha fazla kötüye yorulmasına ve düzeltilmeye muhtaç görülmesine; hele bu düzeltme ve değiştirmeler içinde, suçluluğu ve hainliği ortaya çıkmış bir kabine üyelerinin meşru olmayan savunmalarının esas alındığını görmeye tahammülümüz yoktur. biz, son durumu açıklayarak milletin kesin isteğini arz ettik. bilmem tekrarı gerekli midir? zâtıâlîleri sonuçlandırılması gerekli bu millî isteğe karşı, ferit paşa kabinesi’nin, devletin en yüksek sadrazamlık mevkiini hâlâ kirletmesine aracılık etmek istiyorsanız, bu gayretiniz hiçbir yararlı sonuç veremeyeceği gibi siz kardeşimiz hakkındaki eski kardeşlik duygularımızın da sarsılmasına yol açacağından endişe ederim.

şimdi, ferit paşa, bir an bile kaybetmeden mevkiini bir namuslu kimseye bırakacaksa ve buna siz de inanıyorsanız, çözüm bekleyen hiçbir güçlük kalmamış demektir. aksi takdirde, aracılığınız, kalbinizin kırılmasından ve boşuboşuna yorgunluktan başka bir sonuç vermeyecektir.

ferit paşa, mevkiini korumaya devam ederse, kendisinin çok acı bir sonla karşılaşmasına yol açacaktır. en son ve en kesin söz şudur: maksadımız bu sarsılmaz gerçeği padişah’ın bilgisine sunmaktır. siz, ancak bu asil görevi yerine getirerek bugün vatan ve milletin yüksek kişiliğinizden beklediği dinî ve millî görevi yapmış olursunuz. »
kerim paşa, «sözü uzatmamak elbette asıl maksattır» diye başlayarak, sözü gereğinden fazla uzattı. bu uzun sözler şu cümle ile son buldu: «burada vatan için yaptığım şu teşebbüs elbette allah ve millet katında bütün asaletiyle bezenmiş olarak kalır ve işin gerçek sahibi olan her şeye kadir ulu tanrı, millet ve vatanın kurtuluşunu sağlayacak esasları orada bulunanlara böylece bağlayarak tamamlar. ulu tanrı güçlükleri çözücüdür. değerli gözlerinizden öperim.»

yeniden cevap verme sırası bana gece yarısından sonra saat 4.30’da geldi. kerim paşa’nın dokunduğu noktaları karşılıksız bırakamazdım. ben de uzun düşünceler ileri sürdüm ve sonunda: «o halde, dedim, bizim ve sizin gibi onur sahibi ve vatansever kimselerin yapacakları teşebbüsün gayesi ne olmak gerekir? yönetiminin her dakikasından millet için, gelecekteki kaderimiz için yeni bir yıkım yolu hazırlamaktan başka bir sonuç beklenmeyen ferit paşa ile milletin arasını bulmak imkânsızlığı ile uğraşmak mı, yoksa bir an önce bu meşru olmayan kabinenin yerine millet ve memleketin ihtiyaçlarına cevap verebilecek nitelikte yeni bir hey’etin devlet işlerini üzerine alması gereğini padişah’a bildirmek üzere yol aramak mıdır? lûtfedip bu iki noktadan biri için evet veya hayır şeklinde cevap verirseniz, tanrı ve millet katında bütün asaletiyle değerli kalacağına şüphe olmayan bu asil teşebbüsünüzün bizlerle ilgili yönünü tamamlamış olursunuz.»

kerim paşa, istediğimiz kısa cevaba yine uzun bir cevap verdi. fakat bu uzun sözler arasında, bazı cümlelerle, bize padişahın aldatılmış olmayıp her şeyi bildiğini anlatıyordu.
kerim paşa’nın bazı cümlelerinde şu sözler vardı: «yüce padişahlık katı kesin karar ve çözüm makamı olup meşru bir devlette bu yüksek makam, bütün millet fertlerinin yöneleceği mihraptır. anadolu’nun bütün dileklerinin halife hazretleri’ne duyurulduğu hakkında bendenize bilgi vermişlerdir. o halde, millet işlerinin yöneleceği ve dileklerinin kabul edileceği yüksek bir makam olan padişahımız efendimiz her şeyi bilmektedir.»

kerim paşa, kendisine has cümlelerle devam ettiği görüşlerine şöylece son verdi:
«ulu tanrı, nice yüksek sebepler yaratarak ve telkin ederek bu çözülmesi güç düğümü bütünüyle çözecektir. elbette ki, tanrı’nın buyruğu güzeldir ve yakındır. tanrı’nın eli bütün ellerden üstündür. geleceğimiz, tanrı’nın lûtfu ile milletçe lâyık olduğumuz yücelikte uğurlu ve hayırlı olacaktır. işte kerim’in inancı budur aziz ruhum.»
bu defa efendiler, gece yansından sonra saat 6.10’a gelmiş olmasına rağmen, üçüncü safhanın açılmasına ben sebep oldum.
merhum kerim paşa’nın pek hoşlandığını bildiğim bir ifadeyle «büyük hazret» diye söze başladım:

«ümmetin ve milletin yüce mihrâbı olduğu içindir ki, milletin dileklerini bildirme yolunu bulma teşebbüsünden geri durmadık.
yalnız, zâtıâlînizi büyük bir yanlışlıktan kurtarmak maksadıyla arz edelim ki, anadolu’nun bütün dileklerinin halife’ye duyurulduğu hususundaki sözlere, milletin daha, kesin bir güveni yoktur. çünkü, millet bilmektedir ki, padişah, hainlikleri ortaya çıkmış birkaç kişiyi millete tercih buyurmazlar.»

kerim paşa’nın dokunmuş olduğu noktalara cevap verirken şunları da söyledim: «pek güzel ve yakın olan tanrı emrinin yerine gelmesi ile, bahtsız ve zulme uğramış asil milletimizin kurtuluşa ve huzura kavuşmasını yüce tanrı’nın denizler kadar engin olan koruyuculuğundan ümitle diler ve ufukları hep inatçı bir dumanla sarılı olan istanbul’daki bazı kimselerin gerçeği görmemek için aşağılıkça direnen duygularının eriyip kaybolmasını bekleriz. milletin asil ruhu da işte böylesine duygularla doludur.

yalnız tekrarlamama müsaadenizi rica ederim ki, evet veya hayır şeklinde karşılık verilmesini istirham ettiğimiz sorular maalesef karşılıksız bırakılmıştır. azizim, allah’ın eli bütün ellerden üstündür. ancak bununla birlikte güçlükleri yenmeye ve problemleri çözmeye girişenlerin kesinleşmiş bir hedefi olmak gerekti…….» millet, tanrı’nın buyruğunu yerine getirecektir ve buyurduğunuz gibi milletçe elde edeceklerimiz hayırlı ve uğurlu olacaktır. lûtufkâr dualarınızın eksik edilmemesini rica ederim. gayret bizden, yardım ve kolaylık ölümsüz tanrı’dandır.»
mustafa kemal

artık kerim paşa’nın yorulduğu anlaşılıyordu. «son iki sözüm ruhum» diyerek «millî dâvâ’nın ilkelerini üstün tutmak ve korumak şartıyla, içten gelen dileklerin sayılıp döküldüğünü ve tanrı’nın eli... yüce âyetinin, tanrı tarafından hayırla kabul buyurulması için kullanılmış olduğunu söyledikten sonra «allaha ısmarladık yine görüşeceğiz...» diyerek çekilmek istedi.

bırakmadık!

son sözü biz söylemek istedik ve dedik ki: «kardeşimizin hatırında kalsın diye son bir cümle arz ediyorum:

— millet güçlü, her şeyi kavramış ve tuttuğu yolda kesin kararlıdır. millî mücadele hızlı bir gelişme seyrindedir. yüce ve şevketli padişahımız efendimiz’in lûtuflarının ve sevgilerinin bir belirtisi olmak üzere karar vermelerinin ve soruna çözüm getirmelerinin zamanıdır» (belge: 112).

efendiler, bundan sonra ferit paşa kabinesi ancak üç gün dayanabilmiştir.

kendisi ile görüşemediğim dostum rahmetli kerim paşa’nın bazı kimselere söylediğine göre, bu görüşmemizi olduğu gibi padişah’a göstermeyi başarmış ve bunun üzerine direnme gücü kırılmış.

kerim paşa’nın kara vasıf bey’e yazmış olduğu 8 kasım 1919 tarihli mektubunda da buna işaret edilmiştir.

rahmetlinin bu mektubunda şu satırlar vardır: «eski sadrazam, en son yapılan görüşme, bunun yol açtığı sürekli etki ve ciddî tartışmalar sonunda, çekilmek gerektiğine inanarak ve bütün direnme gücü kaybolarak istifasını sundu... işte sessiz sedasız, vatan için çalışan ve tek başına bendenizin tertemiz gayreti ile başarılan büyük olay budur...
dikkate almak gerekir ki, bu yazıları ben yazmıştım. eski sadrazam ile padişahımız efendimiz hazretleri, bütün bu görüşmelerin sonuçlarını öğrendikten sonra, dayandıkları sağlam temeller karşısında kararlarını vermişlerdir... yapılan teşebbüsün ve yazılan yazıların ne dereceye kadar önemli noktaları içine aldığı ve nasıl bir dürüst vicdan ve keskin görüşle, yaşanan gerçeklerin kâğıda geçirildiği, elbette tanrı katında ve milletin tarihî değerlendirmesinde asaletle bezenmiş bir değer olarak kalacaktır...
beni, bütün bunları sayıp dökmeye yönelten gerekçeler, geride kalmış olayları gerçek yüzleri ile ortaya koymaktır....» rahmetli kerim paşa mektubunun sonunda, «bu kâğıdımın bir kopyasını hey’et-i temsiliye’ye göndermek lûtfunu esirgemezseniz, büyük gerçeklerin tam olarak ve birlikte yayınlanmasına yardım etmiş olursunuz» demiş. oysa, bana mektubun kopyası değil aslı gönderilmişti. bu mektubu da yayınlanacak belgeler arasına koyacağım (belge: 113).

efendiler, bu görüşmenin yapıldığı gecenin ertesinde, yani 28 eylül günü, görüşme özeti bütün kolordulara şifre ile bildirildi.

devamı için:

(bkz: trabzon dan gelen teklif)