amerika birlesik devletleri kuzey amerika kitasinda yeralan, elli eyaletten olusan bir federe devlettir. komsulari, kuzeyde kanada ve guneyde meksika’dir. resmi kurulus tarihi 4 temmuz 1776’dir.
amerika birlesik devletleri; doguda atlas okyanusundan batida buyuk okyanus a kadar 4.500 km genisligindedir. kuzey sinirini kanada, guneyini ise meksika korfezi cevirmektedir. alaska ve hawai yi de icine alan abd nin 9 milyon kilometrekareden fazla yuzolcumu vardir. alaska, kanada nin kuzeybatisindadir. hawai ise, buyuk okyanusda olup, kita uzerindeki abd nden 3.200 kilometre uzakliktadir. alaska 50 eyaletin icinde yuzolcumu en fazla olanidir. ulkenin guney tarafinda bulunan teksas ikinci gelmektedir.
kurulusu
amerika’nin 1492’de kesfinden sonra ispanyollar, portekizliler, fransizlar ve ingilizler, bu kitada toprak sahibi oldular. ingilizler, amerika’daki topraklarini genislettikten sonra ingiltere basta olmak uzere cesitli ulkelerden gocmenler alip buralara yerlestirerek koloniler kurdu. 18. yuzyil ortalarinda, bu kolonilerin sayisi 13’e yukseldi ve bu sekilde koloniler, abd’nin temelini olusturdu.
ingilizlere bagli olan koloniler, ingiliz krali’nin tayin ettigi bir vali tarafindan yonetiliyor ve bir de meclisleri bulunuyordu. amerika’da yasayan bu insanlarin, ingiltere’nin ozgur vatandaslarindan bir farki yoktu. 1756-1763 yillari arasinda ingiltere’nin avusturya, fransa ve rusya ittifakiyla yaptigi savaslar (yedi yil savaslari), ingiliz maliyesinin bozulmasina neden olmustur.
ingiltere’nin mali durumunu iyilestirmek amaciyla yeni vergiler koymasi, amerika’daki kolonilerin tepkisiyle karsilasti. 1774’te toplanan 1. philadelphia kongresi’nde ingiltere ile savasa karar verildi. 2. philadelphia kongresi’nde (1776) 13 somurge, bagimsizliklarini ilan etti. daha sonra bu kongre sirasinda thomas jefferson tarafindan kaleme alinan amerikan bagimsizlik bildirisi ve insanlar haklari bildirisi kabul edilerek onaylandi. ilk bildiride ingiltere’nin kuzey amerika’da uyguladigi somurge politikasi kinanmis ve amerikalilarin bagimsiz bir devlet kurma haklari savunulmustur.
george washington komutasindaki koloni gucleri tarafindan yenilgiye ugratilan ingiltere geri cekilmis ve 1783 yilinda imzalanan versailles baris antlasmasiyla 13 koloninin bagimsizligini kabul etmistir. bagimsizliklarini ilan eden koloniler, dahili islerinde serbest olmak sartiyla 1787 yilinda abd’yi (amerika birlesik devletleri) kurmuslardir.
fiziki yapi
amerika birlesik devletlerinin topraklari birbirinden farkli bes bolgeye ayrilir: atlas okyanusu kiyisindaki ovalar, appalachian daglari, icteki genis duzlukler, batidaki duzlukler, pasifik okyanusu kiyi siradaglari ve bunlarla deniz arasinda kalan dar serit.
atlas okyanusu kiyisindaki ovalarin denizden yuksekligi oldukca fazladir. guneye dogru gidildikce genisleyen bu ovalar nufus bakimindan cok kalabaliktir.
ovalar: ic ova, bolgenin tarima elverisli ve tarimin yapildigi en buyuk bolgedir. appalachian yaylasindan kayalik daglara kadar uzanan bu bolgede dunyanin en buyuk ciftlikleri bulunur. yalniz eskiden buzlarla kapli olan ovanin kuzeyi tarima elverisli olmadigindan pek tarim yapilmaz. ovada superior golu kiyisindaki ozok yaylasi, guney missouri deki ova, hito yaylalari gibi yaylalara da rastlanir. burada butun sulari kollari ile toplayan mississippi nehri bolgenin en buyuk hayat kaynagidir.
yaylalar: batidaki duzlukler, yaylalar cok dagliktir. yukseklikler yer yer 4000 metreyi gecer. bu daglar appalachian daglarindan kopmuslardir. bati okyanus kiyilarindaki kiyi daglarina kadar uzanirlar. daglarin kuzeyinde kalan bolge ise, amerika nin en kurak yeridir. yer yer tam bir col gorunumundedirler.
daglar: pasifik okyanusu sira daglari amerika nin bati kiyisi boyunca guneye dogru uzanir. daglar kiyiya sarp olarak inerler. bu sebepten ovalar cok dardir. nufus buralarda fazladir. dogudaki kiyi ovasindan sonra en fazla nufus bu bolgededir. bolgedeki sacramento ve san-jook in irmaklarinin akdigi vadiler, hem yerlesim hem de verim bakimindan cok onemli yerlerdir.
appalachian daglari, zamanla pekcok degisiklige ugramistir. yer yer yayla gorunumundedirler. buyuk bir kismi tarima elverisli degildir. sehirler daha ziyade komur ve petrol olan bolgelerde toplanmistir. guneyde, florida dan meksika ya kadar uzanan, tarim bakimindan cok zengin bir ova vardir.
iklim
abd’de cok degisik iklimler gorulur. dogu ve bati kiyilarindaki siradaglar, okyanuslarin ic kisimlarin iklimine tesir etmesini onlediklerinden, bu kiyi seritleri haric butun ulkede kara iklimi hakimdir.
orta kisimlar cok yuksek oldugundan, mevsimler arasinda pek fazla sicaklik farki yoktur. appalachian daglari muhim bir engel meydana getirmezler. yaz mevsiminde orta bolgelere alcak basinc hakim olmasina ragmen, okyanustan gelen nemli hava appalachianlar tarafindan engellenmedigi icin orta bolgeler yaz mevsiminde bol bol yagis alirlar. bati taraflarinda ise yagis daha azdir.
atlantik okyanusu’na kiyi olan seridin guney kismi nisbeten yagisli ve iliman olmasina ragmen, kuzeyi daha serin olup kislari pek siddetli gecer.
meksika korfezine bakan guney kisim acik ve duz oldugundan bu kisimlarda tropikal iklim hakimdir. burada yazlar sicak, kislar ise ilimandir. her mevsimde bol yagis gorulur. alaska kiyi seridi, denizden etkilenen bir iklime sahip olmasina ragmen, ic kisimlarinda cok siddetli soguklar gorulur.
tabii kaynaklar
su: amerika nin gelismesinde suyun cok buyuk rolu olmustur. batidaki colluk bolgeler disinda, ulkenin her tarafinda bol tatli su vardir. mississippi, ohia, hudson ve colorado gibi buyuk nehirler binlerce kilometrelik tarim alani olan verimli vadileri sularlar. daha ilk gunlerde iyi isleyen bir tarim sisteminin kurulmasi, endustrinin gelismesi hep bol su kaynaklari ile mumkun olmustur.
bugun sehirlerde gunluk ihtiyac icin harcanan su, ciftcilerin tarlalarini sulamakta kullandiklari suyun % 63 u, endustride kullanilan tatli suyun % 93 u ve elektrik uretimi icin kullanilan suyun hemen hemen hepsi amerika nin nehir ve irmaklarindan saglanir. ilk zamanlarda insan ve ticari esya tasimaciliginda onemli yeri olan nehirlerin bugun de yuk tasimada onemli yeri vardir.
ormanlar: abd topraklarinin yaklasik ucte biri ormanliktir. bunun 240 milyon hektardan fazlasi ticari nitelikte olup basta kereste, recineler ve diger urunler ulkenin en buyuk endustri kaynaklaridir. orman urunleri cok yaygin olarak kullanilir.
birlesik devletler ormanlarinin yaklasik 91 milyon hektari, kanun geregince, halkin faydalanmasi icin milli orman olarak ayrilmistir. korunan bu ormanlar amerikalilara genis tatil alanlari sagladigi gibi akar sular icin gerekli su bolumu cizgisi ve yabani hayvanlar icin de barinak olur.
maden ve mineraller: abd kendi temel endustrisi icin gerekli metal ve mineral bakimindan cok zengindir. ulke kendi celik fabrikalari icin yilda 80 milyon tondan fazla demir uretir. celik, diger 200.000 kadar urunun yapimi icin gereklidir. demir cevherinin dortte ucu, buyuk gollerden superior golu bolgesinden cikar. her ne kadar derecesi yuksek cevherin buyuk bir kismi kullanilmis bulunuyorsa da daha yuzyillarca yetecek kadar dusuk demir cevheri vardir.
amerika nin baslica tabii kaynaklarindan ikincisi komurdur ve bol mikdarda bulunmaktadir. yuzlerce yil yetecek genis rezervleri vardir. komurun buyuk bir kismi elektrik uretimi icin kullanilir ve ulkenin elektrik enerjisinin yarisi bu sekilde elde edilir. plastik ve diger sentetik maddelerin imali yaninda kimya endustrisinde de cok mikdarda komur kullanilir.
birlesik devletlerdeki petrol kuyularindan yilda 3.200.000.000 varilden fazla petrol cikarilir. gaz ve benzin gibi petrol urunlerinin uretimi, islenmesi ve pazarlanmasi amerika nin en buyuk endustrilerinden biridir.
ulkede enerjinin %33’ten fazlasini, dogal olarak elde edilen veya komurden cikarilan havagazi saglar. dogal gaz, evleri isitmak ve endustride kullanilmak uzere buyuk borularla gaz alanindan binlerce kilometre uzakliktaki sehir ve kasabalara tasinir.
amerika da buyuk olcude cikarilan oteki maden ve mineraller arasinda cinko, bakir, gumus ve sun i gubre uretiminde kullanilan fosfat vardir.
siyasi hayat
yonetim bicimi: amerika birlesik devletleri 50 eyaletten meydana gelen bir federal birliktir. ulusal hukumetin merkezi, district of colombia’dir. anayasa, ulusal hukumetin bunyesinin ana hatlarini tesbit eder. yetkileri ile faaliyetlerini belirtir. kendine has anayasa ve yetkilere sahip olan her eyalet de oteki islerden sorumludur. her eyalet; yonetim bakimindan sehir, kasaba, nahiye ve koylere ayrilmistir. her eyaletin secimle gelmis kendi hukumetleri vardir.
hukumet: amerika’da hukumet, halk hukumetidir; halk tarafindan kurulur. kongre uyleri, baskan, eyalet yetkilileri, kasaba ve sehirleri yonetenler halk tarafindan secilir. hakimler de, dogrudan dogruya halk tarafindan secilir veya secilmis yetkililer tarafindan tayin edilir. kamu gorevlileri, gorevlerini iyi yapmadiklari veya kanunlari ciddi bir sekilde ihlal ettiklerinde gorevden uzaklastirilabilirler.
anayasa, kisilerin hak ve hurriyetlerini teminat altina almaktadir. bu hak ve hurriyetler, 1791 de anayasaya eklenen ve insan haklari beyannamesi adi verilen ilk on degisiklikte belirtilmektedir.
anayasa, hukumetin yetkilerini uce ayirmistir: basinda baskan olan yurutme, senato ve temsilciler meclisi olmak uzere kongrenin her iki kanadini ihtiva eden yasama ve basta yuksek mahkeme olmak uzere yargi. anayasa, her birinin yetkisini sinirlamakta ve birinin gereginden fazla yetki sahibi olmasini engellemektedir.
eyalet hukumetlerinde de, sistem, federal hukumet sisteminin hemen hemen aynidir.
her eyalette yurutme kuvvetinin basinda bir vali vardir. eyalet hukumetleri duzeni koruma, cocuk ve genclerin egitimi, yol insaati gibi islere bakar. federal hukumet, milli ve milletlerarasi ve birden fazla eyaleti ilgilendiren meselelerle ugrasir. vatandaslarin gunluk hayatini etkileyen kanunlar, sehir ve kasabalardaki polis teskilati tarafindan uygulanir. fbi diye bilinen federal sorusturma burosu; eyalet sinirlarini gecen suclulari, federal kanunlara aykiri hareket edenleri arastirir ve takib eder.
federal hukumet: abd baskani, genel secimle dort yillik bir sure icin secilir. secilen baskan, surenin sonunda bir devre daha secilebilir. baskanin amerika da dogmus ve yasinin en az otuz bes olmasi gerekir. yilda 200.000 dolar uzerinde maas ve ilaveten masraflari icin de 50.000 dolar alir; fakat bunlarin toplami uzerinden gelir vergisi oder. ayrica seyahat ve misafir agirlama masrafi olarak vergiye tabi olmayan 100.000 dolar alir.
baskan, kongre tarafindan onaylanmis bir kanun tasarisini veto eder veya bunu imzalamayi reddederse; kongre nin her iki kanadi tarafindan ucte iki oyla alinan bir karar bu vetoyu hukumsuz kilar ve tasari kanunlasir. baskan; federal hakimleri, buyukelcileri, yuzlerce hukumet yetkilisini tayin eder. baskanin olumu, istifa etmesi veya kalici olarak sakatlanmasi halinde gorevi secime kadar baskan yardimcisi yurutur.
birlesik amerika anayasasi uyarinca, gorev suresi tamamlanmamis bir baskan, ancak gorevi kotuye kullandigi iddiasinin, yeterli delile dayanilarak, temsilciler meclisinde uyelerin ucte iki cogunlugunun tasdik etmesi ile gorevden alinabilir. bugune kadar yalniz bir amerikan baskani gorevi kotuye kullanmakla suclanmistir. o da 1868 de muhakeme edilerek beraat eden andrew jackson dir. ancak 1974 te baskan richard nixon dahil, yuksek makamda bircok yetkilinin karistigi secim kampanyasinda kanundisi para toplama olayi mahkemeye intikal etti. watergate olarak adlandirilan bu olayda nixon, mahkemeye cikmadan istifa etti ve yerine gerard ford gecti.
yasama kolu olan kongre; senato ve temsilciler meclisi nden meydana gelir. senatorler 6 yil, temsilciler meclisi uyeleri ise iki yil icin secilirler. senator ve temsilciler aday olmak istedikleri surece tekrar secilebilirler.
elli eyaletin her biri, kongre ye iki senator gonderir. senatonun ucte biri, her iki yilda bir secilir. senator secilmek icin adayin otuz yasini doldurmasi ve secilmesinden en az dokuz yil once amerikan vatandasi olmus bulunmasi sarttir.
temsilciler meclisinin 435 uyesi vardir. her eyalet, kendi nufus oranina gore belli sayida uyeye sahiptir. eyaletler asagi-yukari esit nufuslu secim bolgelerine ayrilir ve her bolgenin secmenleri kongre ye bir temsilci uye secerler. bir uyenin en az yirmi bes yasinda ve en az yedi yillik amerikan vatandasi olmasi gerekir.
bir tasarinin kanun olabilmesi icin hem senato hem de temsilciler meclisi tarafindan tasdik edilmesi gerekir.
dis siyaset: ulkenin kurulusundan beri dis siyasetin yonetiminde baslica soz sahibi baskan olmustur. bununla birlikte, yetkileri sinirsiz degildir. giristigi taahhutlerin kongre tarafindan tasdik edilmesi gerekir.
amerika, birlesmis milletlerin anayasasi uyarinca kurulan kuzey atlantik anlasmasi teskilati ( nato), amerika devletleri teskilati (oas) gibi bolge savunma gruplarina ve baris ile gelismeyi destekleyen diger kuruluslara da katilmistir.
amerika2nin yonetimindeki topraklar: karaipler denizinde 9000 kilometrekarelik bir ada olan porto riko, amerika birlesik devletleri’ne baglidir. 3.410.000 nufusu abd vatandasidir. valilerini ve yasama meclislerini kendileri secerler.
yine karaipler denizindeki virgin adalari 1917 yilinda danimarka’dan satin alinmistir. adanin yuz bin nufusu abd vatandasi olup, valilerini ve tek yasama organi olan senatoyu kendileri secerler. virgin adalari’nda 346 kilometkare yer tutan elli kucuk ada vardir.
panama da; kanalin iki tarafinda sekiz kilometre uzunlugunda bir kara seridi olan panama kanali bolgesi, iki ulke arasindaki antlasmalar uyarinca, 1904’ten 1978’e kadar amerika’nin kontrolu altindaydi. 1978’de iki ulkenin liderleri bolgenin %65’ini 31 aralik 1989’da ve geri kalan kismini da 2000 yilinda panama’nin kontrolune veren yeni bir antlasma imzaladilar. birlesik devletlerin kanalin savunmasi ve isletilmesindeki sorumlulugu da bu tarihte panama’ya devredilmistir.
eyaletleri
alabama, alaska, arizona, arkansas, california, colorado, connecticut, delaware, florida, georgia, hawaii, idaho, illinois, indiana, iowa, kansas, kentucky, louisiana, maine, maryland, massachusetts, michigan, minnesota, mississippi, missouri, montana, nebraska, nevada, new hampshire, new jersey, new mexico, new york, north carolina, north dakota, ohio, oklahoma, oregon, pennsylvania, rhode island, south carolina, south dakota, tennessee, texas, utah, vermont, virginia, washington, west virginia, wisconsin, wyoming.
nufusa gore en buyuk 20 abd sehri
(sehir sinirlari icinde - 2000 yili):
1. new york city, new york - 8,008,278
2. los angeles, california - 3,694,820
3. chicago, illinois - 2,896,016
4. houston, texas - 1,953,631
5. philadelphia, pennsylvania - 1,517,550
6. phoenix, arizona - 1,321,045
7. san diego, california - 1,223,400
8. dallas, texas - 1,188,580
9. san antonio, texas - 1,144,646
10. detroit, michigan - 951,270
11. san jose, california - 894,943
12. indianapolis, indiana - 791,926
13. san francisco, california - 776,733
14. jacksonville, florida - 735,617
15. columbus, ohio - 711,470
16. louisville, kentucky - 693,604
17. austin, texas - 656,562
18. baltimore, maryland - 651,154
19. memphis, tennessee - 650,100
20. milwaukee, wisconsin - 596,974