alfred nobel

alfred bernhard nobel, 1833 doğumlu, isveç’li kimyager, mühendis, “dinamit”i icat eden bilim adamı. nobel ödülleri’nin fikir babası.


21 ekim 1833’te varlıklı bir aileden gelen anne andriette ahlsell ile mühendis baba immanuel nobel’in üçüncü oğulu olarak stockholm’de doğan ve dünyaya gelmeden bir süre önce, babası iflas eden, alfred nobel ve ailesi 1837’de finlandiya’ya, 1842 yılında da, st. petersburg’a taşındı.
st. petersburg’da, bir atölye açarak büyük başarı kazanan ve rus ordusu için silah üretmeye başlayan babası immanuel nobel ve bakkal dükkanı işletmeye başlayan annesi andriette, nobel’in özel öğretmenlerle eğitim görmesini sağladılar.

doğa bilimleri, fizik ve kimya alanlarına eğilen ve henüz onyedi yaşındayken, isveççe, rusça, fransızca, ingilizce ve almanca’yı akıcı bir şekilde konuşabilen nobel, kendisinin bir mühendis olmasını arzulayan babasının pek hoş görmemesine rağmen, ingiliz edebiyatına ve şiire de yöneldi.

kimya mühendisliği eğitimi görmesi için babası tarafından yurtdışına gönderilen ve iki yıllık dönem içinde isveç, almanya, fransa ve amerika’ya giden nobel, paris’te bulunduğu süre boyunca, dönemin ünlü kimyageri, t. j. pelouze’nin laboratuvarında çalışmalar yaptığı sırada, güçlü bir patlayıcı sıvı olan nitrogliserini keşfeden italyan kimyager ascanio sobrero ile tanıştı.

1852’de ailesi tarafından st. petersburg’a geri çağrılan ve nitrogliserin ile ilgili çalışmalarına burada devam etmeye çalışan nobel, babasının, rus ordusunun işletmesinden silah sipariş etmeyi kesmesi nedeniyle, ikinci kez iflas etmesinin ardından kardeşi emil ve babası immanuel ile, diğer kardeşleri, robert ve ludvig’i st. petersburg’da bırakarak stockholm’e geri döndü.

1863 yılında stockholm heleneborg’da, patlayıcı madde olarak nitrogliserini kullanma yollarını araştırdığı esnasında bir patlama ile laboratuvarının yıkılmasının ve küçük kardeşi emil dahil dört kişinin hayatını kaybetmesinin ardından, yılmayarak araştırmalarına devam eden nobel, 1864 yılında, emeğinin sonucunu aldı ve dinamit barutunu buldu.

asıl adı gliseril trinitrat olan ve gliserinin, nitrat asidinden meydana gelen ester nitrogliserinin, 1846 senesinde, sobrero tarafından elde edilip patlayıcı özelliğinin ortaya çıkarılmasının ardından, 20 yıl sonra, 1866’da, alfred nobel, %75 oranında nitrogliserini, %25 oranında emici bir toprak türü olan kieselguhr ile karıştırarak, emniyetli bir patlayıcı olan dinamiti icat etti. bu buluşu, nobel’in kısa sürede bütün avrupa’da dinamit kralı olarak tanınmasına neden oldu.

ancak patlama nedeniyle, stockholm şehri sınırları dahilinde çalışma yapması yasaklan alfred nobel, çalışmalarına malaren gölü yakınlarındaki bir mavnada devam etmek durumunda kaldı.

1865’te iki yeni fabrika açan ve araştırmalarına devam eden nobel, 1877’de, balistit diye adlandırdığı yeni bir çeşit barut üretti.

1879’da, paris yakınlarındaki servan’da yeni bir laboratuvar kuran nobel, buradaki çalışmaları sonucunda ve eşit miktarlarda nitrogliserinle, nitroselüloz karışımından oluşan, itici barutu buldu ve bu buluşuna, dumansız barut adını verdi.

kordit adlı, patlayıcı bir madde konusunda, ingiliz hükümeti’nin aleyhine dava açması ancak kaybetmesinin ardından, fransa’ya karşı kurulan bir ittifakta, italya ile işbirliği yapan nobel, aleyhindeki kampanyalar sonucunda paris’ten ayrılarak, laboratuvarını italya’nın san remo şehrine taşıdı ve oraya yerleşti.

10 aralık 1896’da san remo’da geçirdiği beyin kanaması sonucu hayatını kaybeden nobel, 27 kasım 1895 tarihli, paris’te yazdığı vasiyetinde, 1 milyon kronunun yeğenleri ve bir dönem aşık olduğu sofie hess arasında paylaştırılmasını, 33 milyon 200 bin kronluk geri kalan mirasının da, nobel ödülleri’ni enstitüleştirilmesi yönünde kullanılarak, her yıl insanlığa hizmette bulunanlara sunulmasını istemiştir.

edebiyat, barış, fizik, kimya, tıp ve fizyoloji gibi çeşitli dallarda insanlığa hizmet etmiş olanlara verilmesi istenen bu ödüllerin vasiyetinde yer alması, önceleri tartışma ve görüş ayrılıklarına sebep olduysa da, 1900 yılında isveç hükümeti nobel vakfı’nı kurdu ve ilk ödüllerin, nobel’in 5. ölüm yıldönümü olan, 10 aralık 1901’de sahiplerini bulmasının aradından, düzenli olarak verilmeye başlandı.

ilk ödüllerin sahipleri, tıp dalında, alman emil adolf von behring, kimya dalında, hollanda’lı j.h. van hoff, fizik dalında, alman wilhelm conrad röntgen, edebiyat dalında, fransız şair sully prudhomme ve barış dalında da, isviçre’li jean henri dunant oldu.

nobel ödülleri’nin düzenli olarak verilmeye başlanmasının ardından, 1968’de, isveç bankası alfred nobel’in anısına bir "ekonomi ödülü" vermeyi kararlaştırdı ve ilk kez 1969’da bu ödül, norveç’li ragnar anton kittel frisch’e verildi.

orhan pamuk, 12 ekim 2006 tarihinde, nobel edebiyat ödülü’nü kazanarak, bu ödülü kazanan ilk türk vatandaşı oldu.