iskilipli atıf hoca

takdim

avrupa’da birkaç ay kalabilme fırsatını elde etmiş ve şöyle-böyle bir yabancı dili hecelemeye başlamış pek çok insan, yapacak başka bir şey kalmamış gibi kendi insanını tezyif etmekte (alaya almakta) ve milletini hakir görmektedir. bu tür insanların ağzından şu ifadeleri çok duymuşsunuzdur:

“ah, ne kadar geri bir milletmişiz!.. meğer hayat batı’daymış... bizim ülkenin insanları âdetâ canlı cenazeler... bu yığınların, yaşadıkları çağı yakalamaları mümkün değil... hele müslümanlık, o bütün bütün çağdışı... biz, bu kılık ve kıyafetle varılabilecek yerlerin en yakınına dahi varamayız!.. dünya başını almış göklerde dolaşırken, bizler bu sıkma başlarla hâlâ yerde yürürken de tökezliyoruz. milletin yükselip çağıyla hesaplaşması düşünülüyorsa, bu, batılılaşmadan geçer...” vs...

işte bu düşünceler, merhametsiz yılların ve karanlık günlerin yabancılaştırdığı derbeder nesillerin düşünceleri ve bir dönemde heder olup (boşa) gitmiş yığınların hezeyanlarıdır (boş konuşmaları). o talihsiz günlerde bu hezeyanlara cevap veren bir başyüce kamet vardır: iskilipli atıf hoca. o, “frenk mukallitliği (taklitçiliği) ve şapka” ismiyle yazmış olduğu eseriyle geri kalışımızın gerçek sebepleri üzerinde durarak hakikati haykırmıştır. ne var ki, hak ve hakikata tahammülü olamayan yarasa ruhlular, sesini soluğunu kesmek için onu sudan bahanelerle idam sehpasına kadar götürmüşlerdir. şimdi sizleri bu büyük dava adamının ibret dolu hayatıyla başbaşa bırakıyoruz...
ali ihsan er

yetiştiği çevre

atıf efendi akkoyonlu aşiretinden ve imamoğulları denilen aileden mehmed ali ağanın oğlu olup, 1292 hicri senesinde çorum’un iskilip kazasının tophane köyünde dünyaya gelmiştir.

annesi mekke-i mükerremeden göç etmiş ben-i hattap aşiretinden, arap dedenin torunlarından nazlı hanımdır. altı aylıkken öksüz kalan mehmed atıf, dedesi hasan kethüda efendinin himayesinde yetişmiştir.

tahsil hayati
büyük babası hasan kethüda efendinin himmetiyle evvela köy hocasından başladığı tahsiline 1891 yılından itibaren iki sene iskilip’te, müderris hoca abdullah efendi nezaretinde devam etmiştir. 1893 nisanında ailesinin karşı çıkmasına rağmen istanbul’a geldi ve medrese tahsiline burada devam etti. meşhur çarşambalı hocanın rahle-i tedrisine (bir âlimden alınan ders) oturdu. medresede daha çok “iskilipli mehmed” olarak anılırdı.1902’de medrese eğitimini iyi derece ile bitti ve aynı yıl açılan ruus imtihanına(bir nevi mesleki kariyer sınavı) girerek istanbul müderrisliğini (profesör) kazandı, ertesi sene fatih camiinde ders vermeye başladı.

bu arada istanbul dar-ül fünunu ( üniversite) ilahiyat fakültesine girdi ve 1905’te buradan mezun olarak kabataş lisesi arapça muallimliğine (öğretmenliğine) atandı.

meyveli ağaç
mehmed atıf efendi cumhuriyet döneminde olduğu gibi, meşrutiyet ( bir hükümdarın başkanlığı altında millet meclisi ile idare edilen devlet sistemi) öncesi ve sonrasında da çeşitli garazkarların (hased ve düşmanlık) yanlış tevil (yorum) ve nazarları (bakış açıları) yüzünden taşlanıp durdu. ama o bunlara tevekkülle sabretti, fazilet yemişleri vermeyi sürdürdü.

meşihat –ı islamiye dairesinde ( islâmî işlerin ilmî mes’eleleri ile uğraşan devlet dairesi) bulunan dersiamların (asistan) mağduriyetini giderme konusunda yaptığı çalışmalar üzerine devrin şeyhülislam’ı tarafından bodrum’a sürüldü. üzerinde yoğunlaşan baskılar yüzünden kırım’lı ibrahim tali efendinin pasaportu ile gizlice kırım’a geçti. kırım’dan varşova’ya kadar gitti.. meşrutiyet’in ilanından bir hafta evvel istanbul’a geri döndü.

1910’da medreselerin genel müfettişliğine getirildi. bu sıralar sebilürreşad, beyan-ül hak, mahfel gibi dergilerde yazıları yayınlandı. fazileti ve ilmi istanbul’un her tarafına yayıldı, hatta yurtdışına kadar taştı. kosova, plevne, üsküp gibi yerlerden heyetlerin memleketlerinde yerleşmesi için yaptıkları ricaları, kırım evkaf nazırlığı (vakıflar bakanlığı) tekliflerini nazikçe geri çevirdi.

rivayete göre japon büyükelçisi baron uşida kendisini ziyaret ettiğinde atıf hocaya şöyle söylemiş: “sizin gibi birkaç hoca daha olsaydı, islamiyet bütün doğuyu, bu arada japonya’yı da fethederdi.”

bilahare çorum’dan mebus (milletvekili) adayı oldu. 31 mart olayında bir hafta tutuklu kaldı. suçsuz olduğu tebeyyün edince (ortaya çıkınca) serbest bırakıldı. ittihatçıların entrikaları ile, mahmud şevket paşanın öldürülmesi olayında dahli (katkısı) olduğu gerekçesi ile sinop’a sürüldü. çorum, boğazlıyan ve sungurlu’da yaklaşık 1,5 yıl sürgün hayatı yaşadı.

sinop sürgününün canlı şahitlerinden emekli imam cevdet soydanses bey, atıf hocayı şöyle anlatmakta: “atıf hocayı ilk defa sinop’ta gördüm. küçük bir çocuktum henüz. ittihatçılar 600 kadar kişiyi sinop’a sürmüştü. aralarında babamla atıf hocanın da bulunduğu bu sürgünlerin mühim kısmı hoca idi, din adamıydı. atıf hoca çok efendi bir insandı. sessiz, sedasız, ağzı çok iyi laf yapar, eli kalem tutardı. bu sürgünden sonra istanbul’a dönmüştü.”

bahsi geçen iki hadisede de resmi makamlar, bir yanlışlığa kurban gittiğini, suçlu olmadığının anlaşıldığını ifade etmişlerdir.

1919 yılında dar-ül hilafet-i âliye (yüce hilafet merkezi) medresesi ibtida-i dahil umum müdürlüğü ve medreset-ül kudat’ta (hakimler okulu) hikmet-i teşriiyye (kanun yapma hikmetleri) dersi müderrisliğine getirildi. bu yıllardan itibaren atıf hocanın şöhreti iyice arttı. 21 ocak 1926 tarihli ankara istiklal mahkemesi zabıtlarında reis kel ali bu durumu şöyle ifade etmekte ve idam konusunda bize bir ipucu vermektedir: “fatihin en tanınmış bir hocasıdır.”

cemiyet hizmetlerinde
atıf efendi içine kapalı, toplumdan uzak, kitapları arasında ördüğü kozasında yaşayan bir insan değildi. eserlerine baktığımızda da her birinin bir toplumsal yarayı tedaviye, bir hayır hizmetine matuf (yönelik) hazırlandığını görürüz. mesela, geliri donanma cemiyetine bağışlanmak üzere kaleme aldığı “nazar-ı şeriatta kuvve-i berriye ve bahriyenin ehemmiyeti ve vücubu - şeriata göre deniz ve kara kuvvetlerinin önemi ve gerekliliği” adlı eser o sıralar çok takdir toplamıştı.

19 ocak 1919’da mustafa sabri, bediüzzaman molla said efendi, ermenekli saffet efendi gibi arkadaşları ile beraber müderrisler cemiyetini (profesörler derneği) kurdu ve ikinci başkanlığına getirildi. bu cemiyet müderrislerin haklarını korumak ve aralarında dayanışmayı sağlamak üzere kurulmuştu. daha sonra cemiyet aldığı bir karar gereği ismini teali-i islam’a (islamı yüceltme) çevirdi ve halka açıldı. mustafa sabri beyin şeyhülislam olması üzerine cemiyetin başkanlığına getirildi.

tahir-ül mevlevi bey atıf hocayla ilk tanışmasını şöyle anlatıyor:“fatih dersiamlarından iskilip’li mehmed atıf efendi 1336(1920) tarihlerinde ibtida-i dahil medresesi umum müdürlüğüne getirilmişti ki, ben de orada müderris bulunuyordum. ittihat hükümeti tarafından nefy (sürgün) edilmiş ve birkaç sene sürgünde kalmış olan atıf efendiyi o vakte gelinceye kadar tanımıyordum. kendisi ile vazife sebebiyle görüştüğümde “cemiyet-i müderrisin” adı ile teşkil eylemiş (kurmuş) olduğu cemiyete benim de dahil olmamı (katılmamı) teklif etti.”

işgal günleri
memleketin kara günleriydi...payitahta (başkente) düşman çizmesi girmiş, vatan toprakları yüzyıllar sonra yeni bir haçlı işgaline maruz kalmıştı. şairin dediği gibi “felek bi rahm (acımasız) , devran bir sükun. dert çok, derman yok, düşman kavi (kuvvetli) , talih zebundu (acizdi) ”

izmir’in işgali üzerine teali-i islam cemiyeti bir protesto beyannamesi neşretti.

1922 yılı ramazan ayında saray’daki huzur derslerine muhatap olarak katıldı. huzur dersleri ramazan aylarında, saray’da padişah huzurunda yapılan ve seçkin bazı alimlerle saray erkanının katıldığı ilmi sohbetlerdi. huzurda doğrudan ders veren alimlere “mukarrrer” ders veren hocalara soru tevcih eden (yönelten) , ve kendisine soru sorulursa cevap veren hoca efendilere ise “muhatap” denirdi. bu gelenek 1922 yılında son bulmuştu.

bu sıralar atıf hocanın alemdar ve mahfil’de yazıları yayınlandı. bu arada şunu da belirtelim; alemdar gazetesinde 11 nisan 1920’de mustafa kemal paşa hakkındaki idam kararı yayınlanmıştı. atıf hocanın idamında burada yazı yazmasının etkisi var mıdır, bilemiyoruz.

fakat tam bu sıralar cereyan eden bir başka hadise hocanın idam edilmesinde mühim bir amil (sebep) olmuştur. istanbul hükümeti anadolu’daki kuvva-i milliye (milli kuvvetler) hareketine karşı halkın teveccühünü (yönelişini) kırmak için bir fetva yayınlamış, ama anadolu ulemasının (alimlerinin) karşı fetvası bunu boşa çıkarmıştı. bunun üzerine şeyhülislam mustafa sabri efendinin marifetiyle teali-i islam cemiyeti namına yazılmış ve bastırılmış bir beyanname zorla teali-i islam cemiyeti idare heyetine imzalatılmaya çalışılmıştı. ama atıf hoca ve tahir-ül mevlevi’nin şiddetle karşı koymaları üzerine de mühürsüz olarak yunan uçaklarınca anadolu’ya atıldı. buna karşın, o zamanın vakit gazetesinde atıf hoca tekzibname (yalanlama) yayınladıysa da, ankara istiklal mahkemesi zabıtlarında okuduğumuza göre, bu beyanname hocaefendi’ye karşı güdülen kinin mühim bir amili (sebebi) olarak zihinlerde kaldı. (geniş bilgi için tahir-ül mevlevi’nin hatıralarının 73 ila 81. sayfalarına bakılabilir.)

cumhuriyet dönemi yazilari
atıf efendi, cumhuriyetin ilk yıllarındaki yazılarında, frenkleşme (batılılaşma) illetine (hastalığına) tutulmuş cenab şahabeddin, ömer rıza doğrul, süleyman nazif gibi zatlarla çeşitli mevzularda kalem münakaşalarına girişti. yazılarını ve eserlerini incelediğimizde onun şark (doğu) ve garb’da (batıda) yazılan eserlere vukufu (haberdar) rahatlıkla anlaşılmaktadır. yalnız şunu da hatırlatalım ki, merhum hocamız bazen muhataplarına çok sert bir üslup kullanmıştır. mesela meşhur islam seyyahı ve alimi abdürreşit ibrahim hakkındaki “bir müçtehid taslağının dalalet ve idlali (sapkınlığı ve azgınlığı)” adlı yazısında olduğu gibi…

o, ehl-i sünnet vel cemaat düşüncesinin yılmaz bir müdafaacısı ve kalesi idi. tabii bu özelliği, onun ibn-i teymiyye’den alıntılar yapmasına engel teşkil etmiyordu. ona göre güzel bir fikir kimden gelirse gelsin alınır ve sahip çıkılırdı.

özelikle modernist düşüncelerin osmanlı ülkesinin saçaklarını sardığı bir zamanda engin bilgisiyle bunlara karşı dimdik durdu. şimdilerde memlekette cirit atan bir grup modernist, oryantalist (doğu bilimci) mütercimi, ilmilik yaparak meşhur olmak isteyen zavallılar o zaman da vardı. ama karşılarında atıf hoca ve emsali çetin ceviz ulemayı bulmuşlardı. beyan-ül hak dergisinde bir yazısında atıf hoca bunlar hakkında şunları yazıyordu:

“vakıa şimdiye kadar islam dini aleyhinde hasımlar (düşmanlar) tarafından hücumlar olmuş ve bu konuda pek çok küfür ve hezeyanlar neşredilmiş ise de, ulema-i kiram hazeratı (saygın alimler) ilmi satvetleri (ezici ilmi güçleri) ile hepsini red ve iptal etmişlerdir. son zamanda ise bir taraftan maddeciler, tabiatçılar, farmasonlar gibi islam dininin en şiddetli düşmanları tarafından ilahi nurun mahvına çalışılıyor. diğer taraftan islamiyet kisvesi altında türlü türlü küfür, hezeyan ve fesatlıklarla islam dininin yıkılmasına çalışılıyor.

zamanımızdan ikinci zümreden olmak üzere bir takım müçtehid, istinbat (bir mes’eleyi derin tetkik neticesinde kaynaklarından güçlükle anlamak.) melekesine malik imişler gibi içtihada yeltenmek ve hatta bütün ehl-i sünnetçe allah katında umum (bütün) ümmet-i muhammed’den efdaliyetleri (daha faziletli olmaları) müsellem (herkesçe kabul edilmiş) olan şeyhayn hazeratına(hz. ebubekir ve ömer) dil uzatmak, dört imam gibi müçtehidin-i kiram (şerefli) ve fukaha-i izamı (büyük hukuk alimleri) hatalı bulmak ve tahkir etmek (aşağılamak) , esası bütün müçtehidlerce kabul olunan dini meseleleri inkar etmek cüretinde bulunan dalalet ve idlal erbabının müslümanları zehirlemekte olduğu maalesef görülmektedir. nitekim bunlardan evvel birisinin de hakkında nass varit olan (hakkında ayet ve hadis ile hüküm verilmiş) kurban meselesinde içtihad hülyasında bulunduğu malumdur.”(not: hatırlanacağı gibi günümüz türkiye’sinde de sözüm ona bir profesör böyle bir iddiayı önümüze sunmuştu; tavuktan kurban olabilir diye…)

1923 yılında yayınladığı “tesettür-ü şer’i” (dini örtünme) ve 1924’de neşrettiği “din-i islam’da men-i müskirat” (islamda içki yasağı) adlı eserleri ile “atıf efendi kütüphanesi neşriyatından” adıyla yeni bir serinin telifine başladı. bu seriyi 10 sene içerisinde 50 kitaba ulaştırma azmindeydi. üçüncü eser “frenk mukallitliği -batı taklitçiliği- ve şapka”dır. dikkat edilirse, üç eser de devrin idaresini rahatsız edecek cinstendir ve devam etmesine meydan verilmemiştir.

eserlerinden seçmeler
*** “ehl-i sünnet vel cemaat mezhebi haktır. bundan başka mezhepler hep batıldır. doğru değildir. ehl-i sünnet vel cemaat itikadı, cenab-ı hakkın kur’an-ı kerim ve peygamberin(sav) hadis-i şerifleriyle beyan buyurdukları müstakim, doğru yol olup bu itikatta olanların itikatlarında bozukluk yoktur.”

*** osmanlı devletinin kuruluş sıralarında fevkalade durumlarda sancak beyleri ve ocak ağaları gibi milletin ileri gelenlerin görüşleri sorulur ve ona göre hareket olunurdu. sonraları, meşveret adı ile, meclislerde işlerin müzakeresi yapılmaya başlandı. fakat çoğunlukla hükümetin satvetine mağlup olup, şeriatın tarifi şekliyle söz hürriyeti ve azarlayanın azarlamasından sakınmamak esaslarına dayanmadığından, hakkıyla fayda sağlanamadığı gibi, sultanların istibdatlarını ve onların keyfi muamelelerini de kaldıramamıştır.”

*** “zulüm üç kısımdır:
1-allah tealaya karşı icra olunur: küfür(inkar), şirk, nifak, isyan gibi…
2-halka karşı icra edilir: halkın canlarına, ırzlarına, mallarına ve sair haklarına tecavüz gibi…
3-kendi şahsına karşı yapılır: “bir şahsın, nefsi arzularına kapılarak dünya ve ahirette nefsi için zararlı hal ve hareketlerde bulunması gibi…

*** tesettür-ü şer’i gibi dini hükümler, esasen süfli medeniyeti ve terakkiyat-ı sefihaneyi yıkmak ve men etmek üzere vaz olunduğundan onunla içtimaı gayr-i kabil ise de, medeniyet-i fazıla ve hakiki terakkilere hiçbir suretle mani teşkil etmez. çünkü medeniyet-i fazıla ulum, maarif, sanayi, ticaret ile hasıl olmuş olur. halbuki tesettür-ü şer’i buna mani değildir.”

***atıf efendi osmanlı medreselerinin gerileme sebeblerini bir yazısında şöyle sıralıyor:

1- osmanlılar zamanında, ilim tahsili hususunda seyyid(cürcani) ve sadeddin(taftezani) mesleği, yani allamelik davasında bulunmak için her ilmi, her fenni öğrenmek ve bilmek usulü takip olunup, daha faydalı, daha semereli olan mütekaddimin ve eslaf mesleği yani ilmi şubelerinde birinde ihtisas kesbetmek usulünün terk olunması…

2- ilmin kaynakları mesabesinde bulunan eslafın eserlerini terk ve ihmal ederek müteahhirin ulemanın kısa ve muğlak kitaplarının medreseler programında kabulü ile maksatlarını anlamak için şer, haşiye, haşiyet’ül haşiye tedrisd olunarak talim ve terbiyede suubet(güçlük) gösterilmesi

3-ulum-u aliye(alet ilimleri denilen dilbilgisi dersleri) ve ibarelerin lafızlarının tahlilleri ile lüzumundan fazla vakit harcanıp, dini ilimler ve faydalı hakikatlere pek az iştigal olunması ve ilimlerin göğüslerde değil, satırlarda muhafazasına çalışılması

4-ilmiye mensupları maişetçe darlığa düçar olup, ilmi şerefleri ile gayr-i mütenasip ve mezelleti mucip bir çeşit maişete sevk olunmaları ve bu vesile ile de talebelerin zekilerinin memuriyet ve makam arkasından koşarak ilmi araştırmalarla meşgul olmaktan mahrum olmaları

5- ibn-i kemal, ebu suud merhumlar ile bazı emsallerinden sonra riyaset ve idare-i ilmiyeyi ihraz ile ilmiyenin mukaderratını tedvir edenlerin ehliyetsiz ve ilmiye mesleğine ruh verecek kabiliyetten mahrum olmalarıdır.”

***ashab-ı kiram hazretleri de rızkını talep konusunda son derece gayret gösterip de kendi el emeklerini yemeye ehemmiyet verirlerdi. bu cümleden olarak aşere-i mübeşşereden zübeyir bin avvam hazretleri vefatında bin at, bin cariye geriye bırakmakla beraber, terk ettiği malların kıymeti büyük bir yekun teşkil etmekteydi. hz. talha’nın irak’ta mevcut olan emlak akarından beher gün bin altın, başka yerdeki mülklerden de pek çok irat hasıl olmaktaydı. abdurrahman bin afv hazretleri de bin at, bin deve, on bin koyuna sahip olduğu halde vefatlarında terekesinin dörtte biri 84.000 altına ulaşmıştı. hz. osman da servet sahibi idi. hatta vefatlarında bir milyon dirhem ve bir milyonu mütecaviz dinar terk ettiği rivayet edilmektedir. artık bu kadar izahtan anlaşılıyor ki, zahid asla malı olmayan kimse değil, belki bütün dünya malı kendisinin olsa bile, mal ile kalbi meşgul olmayan kimsedir. işte bunun için imam-ı ali(kv) hazretleri buyurmuşlardır ki; “bir kimse yeryüzünde bulunan bütün şeyleri alıp onlarla allah’ın rızasını murad ederse, cenab-ı haktan yüz çevirmiş sayılmaz.”


frenk mukallidliği ve şapka
atıf hoca 1924 yılında frenk mukallitliği ve şapka kitabını neşretti. yani şapkaya dair kanunun kabulünden bir buçuk sene evvel. tabii, diğer kitapları gibi neşretmeden önce onu da maarif vekaletine (milli eğitim teşkilatı) gönderdi, izin hatta takdir aldı.

bu risale körü körüne avrupa taklitçiliğini eleştiren bir eserdi. atıf efendi 32 sayfalık bu eserinde; avrupa’nın ilim ve fennini almanın caiz, hatta lüzumlu bulunup, ama bizde yapılanın ise daha çok şuursuz bir batı taklitçiliği olduğunu, kılık kıyafette onlara benzemenin aslında ruhtaki bir bozuluşa alamet veya onun bedene aksetmesine sebebiyet vereceğini, bunun ise müstakil (bağımsız) bir şahsiyet inşa eden islam düşüncesine zıt düştüğünü, resul-i ekrem’in ebu davud gibi sünen kitaplarında geçen “bir kavme benzemeye çalışan onlardandır.” hadis-i nebevisi ışığında izah etmeye çalışıyor ve şu hükmü veriyordu:

“bir müslüman şiar (simge) ve alamet-i küfür addolunan (sayılan) bir şeyi zaruretsiz giymek ve takınmak suretiyle gayr-i müslimleri (müslüman olmayanları) taklit etmesi ve kendini onlara benzetmesi şer’an (dinen) memnûdur (yasaktır.)”

hoca bu görüşünde yalnız da değildi. işte bediüzzaman’dan bir misal: “sonra o zâlim, dünyaca büyük makamlarda bulunan bedbahtlar dediler: "sen, yirmi senedir bir tek defa takkemizi(şapka) başına koymadın. eski ve yeni mahkemelerin huzurunda başını açmadın, eski kıyafetinle bulundun. halbuki on yedi milyon bu kıyafete girdi."

ben de dedim: “on yedi milyon değil, belki yedi milyon da değil, belki rızasıyla ve kalben kabulüyle ancak yedi bin avrupa-perest (avrupa hayranı) sarhoşların kıyafetlerine ruhsat-ı şer’iye (dini izin) ve cebr-i kanunî (kanun baskısıyla) cihetiyle girmektense, azîmet-i şer’iye ve takvâ (dine sıkı bağlanma ve duruş) cihetiyle, (yönüyle) yedi milyar zatların kıyafetlerine girmeyi tercih ederim.”

atıf efendi kitabını neşrettikten sonra bu eser hakkında bir tenkit (eleştiri) kaleme alan süleyman nazif’e verdiği cevapta şöyle diyordu: “risalede şapkaya dair olan bahisleri fetava-i hindiyye, kadıhan, bezzaziye, muhit-i burhani gibi muteber fıkıh (hukuk) kitaplarından ahz ile (almakla) tercüme ettim. meselenin ruhuna kendiliğinden bir şey ilave etmedim.”

bu arada şunu da belirtelim ki, atıf efendi meselesinde iki jurnalciden (ispiyoncu) bahsetmek doğru olacaktır;

1-zeynelabidin; ismi ile müsemma olmayan bu şahıs, medrese öğrencisiyken atıf efendiye haksız yere kin bağlamış bir ruh hastasıdır. şapka inkılabı (devrimi) olunca çeşitli yerlere “filan şapka aleyhtarıdır” diye ihbarlarda bulunan bu zavallı, atıf efendinin asılmasında ve onca mazlumun zindanlarda sürünmesinde başlıca amillerden birisidir. mesela, iğrenç bir hareketinden dolayı kendisini pataklayan ve medreseden kovan nuruosmaniye camii imamı hafız osman efendi için; “frenk mukallitliği ve şapka eserini atıf efendi ile birlikte kaleme aldı” gibi iftiralarda bulunmuştur.

2-süleyman nazif: bu edibimiz (edebiyatçı) de daha önce oruç ile alakalı bir meselede kaleminin atıf efendi karşısında susması üzerine intikam için fırsat kollamış, şapka risalesi yazılınca “bir hocaefendiye cevap” adıyla vukufsuzca (meseleye hakim olmadan) bir yazı yazmıştı. atıf efendi’nin mukabil (karşı) yazısı ve cevabı üzerine daha sert karşılık vermiş ama bunu hocanın eli kolu bağlanıp, hapse gönderildiği sırada yayınlamıştır. daha sonra da kendi iki makalesini maalesef-atıf hocanın verdiği cevabı araya koymadan- "imana tasallut" adıyla neşretmiştir.

süleyman nazif adı geçen yazısında tehevvürle ( korkusuzlukla düşünmeden hareket etmek) ve hakaretvari davranmış ve selef ulemasına(islamın ilk dönem alimleri) ağır ithamlarda bulunmuştu. işte bazı misaller: “fetva kitapları islam’a ayak bağı olacak satırlarla dopdoludur.” “ben bile bugün usulden hüküm çıkarmaya ilmim yeterli olsa bin iki yüz senelik mezhebimin imamı olan ebu hanife’yi aradan hürmetle çıkartarak peygamberim ve allahımla yalnız kalacağım.” “hicretin bin senesinden beri fıkıh ve fukaha (hukuk alimleri) bizde cehaleti çoğaltıp, istismar eden zararlı bir kuruluş ve bir sürü zararlı şahıslardır.”

nazif bu yazısında atıf efendi için de “dar düşünceli, cahil, allah’ın haram etme yetkisini gasp eden” gibi seviyesiz ithamlarda bulunmuştu.

atıf efendi bu hücuma mükemmel bir cevap verdi. işte bir paragrafı:“fıkıh ilminde ihtisas sahiplerinden bulunan ve sözleri her vech (yönü) ile itimada şayan olan (güvenilen) muhterem zatların sözlerine mi müslümanların itimad ve iman etmesi vacip olur, yoksa kendi itiraf ettiği vech ile, 20’den 45 yaşına kadar 25 sene şüphe vadisinde dolaşıp ve diğer bir makalesinde itiraf ettiği üzere bu esnada bir çok kimseleri dalalete sürüklemiş (sapıklığa yöneltmiş) olan, on bir senelik bir müslüman olduğu halde, benim bildiğim bir sene içinde iki defa, dini zaruretlere taarruz eden, (biri orucun mükellefiyetinin vücubunu inkar, diğeri hz. isa’yı(as) tahkir ve tezyif etmiş olması) artık 25 sene dinsizlik, dalal ve idlal vadisinde yaşayan, on bir senelik islamiyet zamanında da dini zaruretlere saldırmaktan geri durmayan süleyman nazif beyin şapka hakkında vermiş olduğu hükümlere, fetvaları mı itimat etmeleri lazım geleceğine dair verilecek hükmü yine efkar-ı ammeye havale ederim.”

bu konuda da sözü tahir-ül mevlevi’ye bırakalım: “bir adam; dine, imana, peygambere hatta allah’a karşı dil uzatabilir. bu, onun vicdanına ait bir şeydir. fakat dindar görünmemek şartıyla. hem dindar, hem dine tecavüzkar görünmek ya daimi nifaktır (iki yüzlülük) , yahut gizlenemez bir deliliktir. bana karşı mevlana’yı takdis ettiğini söyleyen bir adamın, asrın en beliği gazel söyleyeni muhyiddin raif bey muvacehesinde (huzurunda) onun, (haşa) hüsameddin ismindeki oğlana abayı yakmış bir kallaş olduğunu ağıza alması, zekasının taşkın ve derece-i lüzumu pek aşkın bulunduğuna delalet eder. bu gibilere acınır ve allah şifa versin denilir.

lakin bir adamın en tehlikeli anında, sırf ilmi bir mübahesedeki (tartışmadaki) mağlubiyetin hıncını çıkarmak için onun aleyhinde ve müdafaa edemeyeceği bir surette jurnal vermeye (şikayete) kalkışmak ne dinde hoş görülür ne dinsizlikte.”

süleyman nazif, iskilipli mehmed atıf hocanın şehadetinden tam bir yıl sonra 4 şubat 1927’de zatürreeden öldü...


şapka inkilapi ve tepkiler
1 kasım 1925’te kabul edilen şapka kanunu anadolu’da yer yer protestolara sebeb olunca, hükümet demir yumruğunu kullanmaya karar verdi. konya, maraş, giresun, rize, erzurum, kayseri gibi şehirlerde halkın şapkaya direnmesi buralarda gezici istiklal mahkemelerinin dolaşmasına sebep oldu. bu mahkemeler sadece erzurum’da 30 kadar idam hükmü verdi.

bu arada şapka olaylarında etkili olduğu gerekçesi ile frenk mukallitliği ve şapka kitabı toplatıldı ve müellifi (yazarı) hakkında inceleme başlatıldı. halbuki, müellif bu eseri şapka kanunundan evvel neşretmişti (yayınlamıştı). kanunların ise geçmişe yönelik işlememesi bütün hukuk sistemlerinde en temel bir esastı ve bu bir güzel çiğnenecekti atıf hocanın mazlumiyet, mağduriyet, mahkumiyet dakikaları artık gün sayıyordu...

tevkifi
ve nihayet beklenen oldu. 7 aralık 1925’te tutuklandı. ankara istiklal mahkemesi tarafından giresun’a gönderildi. buradaki mahkemede suçsuz olduğu anlaşılıp beraatine karar verilmesine rağmen, istanbul’a getirildiğinde salınmadı. çünkü asıl mesele atıf hocanın suçlu olup olmaması meselesi değildi. suç olmasa bile icad edilecekti. hani kurdun kuzuya “suyu bulandırıyorsun” demesi hikayesi vardır ya... necip fazıl’ın da dediği gibi artık onu mahkum edebilmek için “halis dindar olmak kabahati yüzünden asılacaksın” demekten başka çare yoktu.

istanbul’a getirildiği zaman bitkin ve zayıflamış bir haldeydi. tahir-ül mevlevi anlatıyor: “akşama doğru atıf ve nuruosmaniye imamı hafız osman efendilerin getirildiklerini ve müdüriyet dairesine götürüldüklerini yine pencereden gördük. her ikisinde de yol hali olmak üzere yorgunluk ve zayıflık vardı.”

maznunlar (sanıklar) tekrar yargılanmak üzere trenle ankara’ya götürüldüler. ankara’da hapishaneye sevk edilirken yanında bulunan tahir-ül mevlevi ile aralarında şöyle bir konuşma geçmiş: “atıf efendi ile aynı otomobile tesadüf etmiştik. “geçmiş olsun” dedim. “evet, kefeni yırttık. bereket versin ki, muharrem(giresun’da şapka olaylarının elebaşı olduğu iddiası ile asılan şahıs) ile tanışmıyordum” cevabını verdi.

istiklal mahkemeleri
istiklal mahkemeleri yargılamaları bana karakuşi mahkeme fıkrasını hatırlatır: “bir hırsız kadı karakuş’a gelir ve hırsızlık için girdiği evin sahibini şikâyet eder: “kadı efendi, evin penceresi çürükmüş; kaçarken düştüm ve kolum kırıldı” der. ev sahibi, “pencereyi ben yapmadım, marangoz yaptı” diyerek, işin içinden sıyrılır. marangoz, “pencereyi takarken, gözüme falanca kadının elbisesi ilişmişti” der. kadın, elbiseyi boyayanı suçlar. boyacı herhangi bir mazeret bulamayınca, karakuş boyacının idamına karar verir. ne var ki, boyacının boyu idam sehpasından uzun olduğu için yerine daha kısa boylu bir boyacı bulunur ve hüküm infaz edilir.”

sadece şu husus bile istiklal mahkemelerinin yargılamasının ne kadar gülünç olduğuna yeter; ankara istiklal mahkemesi azalarından sadece rize mebusu ali bey ile, savcı necip ali bey hukuk öğrenimi görmüştü. reis kel ali(çetinkaya) ve diğer azalar kılıç ali ile reşid galip beyler asker kökenli idiler.

zaten bunun çok da önemi yoktu. hıfzı veldet velidedeoğlu’nun “milli mücadele anıları” adlı eserindeki istiklal mahkemeleri hakkındaki şu ifadesi çok şeyi açıklıyor: "mübalağasız denilebilir ki, bunlardan her biri kendi başına bir büyük millet meclisi, kendi başına birer diktatördü.”

uğur mumcu bu durumu sanki meşru gösterme gayreti içindedir: “devrim bir şiddet olayıdır! devrim, şiddet ile gelir…her devrim idam sehpalarıyla, giyotinlerle ile başlar; sonra evrim sürecine dönüşüp barışçı yöntemlerle gelişir. hangi devrim kansız yapılmıştır? hangi devrim toplumsal gerilimler yaşatmamıştır? ve hangi devrim cavit beyin haksız yere asılması gibi adaletsizliklere ve haksızlıklara yol açmamıştır?”

istiklal mahkemeleri zabıtlarını incelediğimizde mahkemelerin hiç de prof. ergün aybars’ın istiklal mahkemeleri adlı kitabında anlattığı gibi pembe bir çizgide olmadığı görünecektir. misal olarak, mahkeme heyetinin maznunlara hitap tarzına birkaç numune verelim:

“...inkar filan edeyim deme! temyizsiz (yargıtaysız) , istinafsız (üst mahkemesiz) bir mahkeme karşısında bulunuyorsun. ufak bir yalan söylersen okkanın altına gidersin.”

“hocam ruhun karanlık.”

“anlaşılıyor ki, istiklal mahkemesi kanunlarına biraz daha şiddet lazım. senin gibi muzır (zararlı) adamlara bir iki sual sorduktan sonra hemen hükmü vermeli.”

mehmed akif’in damadı aslen mısır’lı ömer rıza doğrul’a: “ne olursan ol! türk vatanında, türk vatandaşları arasında yaşamaya hakkın yok. sana daha açık söyleyeyim mi? kendimizden başkasının bu toprakta oturmasını istemiyoruz.”

“bu gürcülüğü, araplığı, çerkezliği ruhunuzdan ne vakit çıkaracaksınız bilmiyorum ki? türkiye’de doğar, türkiye’de büyür, burada yer, içersiniz. niye yok gürcüyüm, çerkezim bilmem neyim dersiniz?”

işte mahkemeyi yürüten heyetin fikir seviyesi... bize şairin dediği gibi şöyle dua etmekten başka bir şey kalmıyor: “kalmasın allahım dünyada bir hakikat nihan (gizli - sır).”

mahkeme safahati (safhaları)

atıf efendi mahkemenin beraat vereceğinden ümitlidir. zira bir suç bulunamamaktadır. mahkemeye getirildikleri bir gün kendisiyle görüşebilen dostu tahir ül mevlevi bu durumu şöyle anlatmaktadır. “burada atıf efendi ile bir parça konuşabildim. teali-i islam cemiyetinin anadolu’ya hiçbir beyanname göndermemiş olduğuna dair vakit gazete ile yapılan ilanın para kesesinde gizlediği maktuasını (makbuzunu) mahkemeye gösterdiğini, beyanname cürmünden (suçundan) cemiyetin beri (uzak) olduğuna dair olduğuna dair heyete kanaat geldiğini, şapka risalesini kanunun neşrinden bir buçuk sene evvel tab’ettirmiş (yayınlattırmış9 olduğunu, ikinci defa basılmak şöyle dursun, ilk tabının tamamıyla satılmadığını ispat eylediğini haber verdi.

-sonunu nasıl görüyorsun? diye sordum.

-“cürüm bulunmadı ki ceza verilsin. tabii beraat umuyorum” dedi. birkaç gün münferit (hücre) koğuşuna konulmuşken oradan çıkarılıp 8. koğuşa getirilmiş olmasını da beraatine delil saydığını söyledi.

-benim için ne düşünüyorsun? dedim.

-ben şapka risalesini yazmışken beraat ümidini beslersem, sen onu hakk-ı sarihin (kurtarıcı) bilmelisin” cevabını verdi.

-inşallah öyle olur mukabelesinde bulundum.

hoca hakikaten kurtulacağımıza ümid veriyor, bizim mahkemeye verilişimizin vehimden ileri geldiğine, biraz da o vehmi istanbul polis idaresinin körüklediğine kani bulunuyordu.”

hocaefendi’nin bu ümidi maalesef doğru değildi. mahkeme bir suç bulabilmek için adeta yırtınıyordu. işte mahkemeden bir sahne:

atıf hoca: “belgeyi arz ediyorum.vakit gazetesinin 1034. nüshasında tekzibnamem (tekzip - yalanlama) duruyor. şimdi bu durup dururken, bendenize vesika (evrak) sormak bilmem nasıl olur?

-sen bu tekzipnameyi (ancak bir gizli maksat için yaparsın.

-ne maksadı beyefendi?

-çünkü gördünüz ki, bunlar yunan tayyareleriyle (uçak) atıldı ve aksi tesir yaptı. anadolu halkı milli mücadeleye daha fazla destek vermiştir. siz de bu kötü durumdan kurtulmak için bunu yaptınız.

-eğer öyle olsa idi, onlarla beraber olurdum, cemiyete devam ederdim. halbuki devam etmedim. bu da bir delildir. eğer bu düşünceniz akla gelebilirdi.

-sus! bizi çileden çıkarma! hürriyet ve itilaftan ve mustafa sabri’den destek alarak bu cemiyeti kurduğun buradan belli oluyor. sen hala onlardan ayrıyım diyorsun. biz budala olmalıyız ki, bu sözlere inanalım. bol bol atıyorsun. çıkarın.”

mahkeme hocaefendi karşısında aciz kalmış bu da onları iyice asabileştirmiştir. işte bir başka numune:

atıf hoca: beyefendi bendeniz zat-ı âlinize (size) resmi belge sundum ve ferid paşa hükümetini karşı kalemimle mücadele ettiğimi açıkça ispat ettim.

-ne ile ispat ettin? sıkılmıyor musun, bunu nasıl söylüyorsun? biz senin söylediğin sözlere inandık mı? inanmak mecburiyetinde miyiz?

atıf hoca: -vakit gazetesinin 1134. nüshasında ki tekzibi kim yazdı?

-ben de sana cevap verdim, bunu din perdesi altında kötülüklerinize daha fazla devam etmek için yaptınız.

-beyefendi ben deli olmalıyım ki, kendi yaptığım işleri kendim yalanlayayım.

-cemiyet namına rol yapıyorsunuz. sana sorarım. tüzüğünüzde vatan müdafaasına, mücadeleye dair ufak bir madde, bir fıkra göster.

-beyefendi bu bir hayır cemiyetidir.

-sus, sus bir parça utan. saçın, sakalın ağarmış utanmak nedir zerre kadar bilmiyorsun”

mahkemeye dair bazı hatıralar da şöyle; o sıralar adi bir suçtan ankara istiklal mahkemesine verilen bir zat bir mahkeme arasında şahit olduğu manzarayı şöyle anlatıyor: “atıf hocayı getirdiler. kılıç ali, kel ali ve necip ali ayağa kalktılar. ellerinde şapkaları da var. atıf hocaya: “hocam, bunu giymekte bir beis yoktur deyiver” dediler. fakat atıf hoca: “hayır” dedi.

bolu’lu nizamettin saraç bey anlatıyor: “zannedersem 1926 veya 27 seneleriydi. o sıralarda vazifem icabı ankara’da bulunuyordum. genç olmama rağmen istiklal mahkemelerini takip için verilen vesikalardan birini elde etmiştim. ununla imkan buldukça celseleri (duruşmaları) takip ediyordum. bir tesadüf eseri olarak atıf hocanın muhakemesinde de bulundum. muhakemeyi reis sıfatıyla kel ali adıyla maruf ali çetinkaya yürütüyordu. büyük bir hışımla hocaya dönerek: “sen şapka aleyhinde bulunmuşsun!” dedi.

hoca sakin ve vakur (ağırbaşlı) bir tavırla: “evet efendim. şapka kanunu çıkmadan iki sene önce, şapkanın bir müslüman kisvesi (giysisi) olmadığına dair bir risale yazmıştım.”dedi. kel ali: “şimdi ne yapıyorsun?” diye sordu. hoca: “kanunlara itaat ediyorum” cevabını verdi. bunun üzerine kel ali hiddetle bağırarak: “sen bilmiyor musun ki şapka da bezdir, fes de bezdir” deyince hoca sükunetle: “evet biliyorum, ancak hey’et-i hakimin (hakim heyetinin) arkasındaki bayrak da bezdir, lütfen o bezi kaldırınız da yerine bir ingiliz bayrağı asınız.” karşılığını verdi. kel ali hiddetlenmişti. “ne diyorsun ?”diye bağırdı. hoca:“şapka bir alamettir, adet ile alamet arasındaki farkı düşünerek o risaleyi yazmıştım.” dedi. bunun üzerine celse tatil olundu ve savunmasını yapmak için mahkeme bir gün sonrasına ertelendi.”

ve nihayet 2 şubat 1926 günü, mahkemede müdde-i umumi (savcı) necip ali bey iddianamesini ve ceza taleplerini okudu. tek idam isteği babaeski müftüsü ali rıza efendi hakkındaydı. atıf efendi 10 senelik sürgün(kürek) cezası istenen mazlumlar arasındaydı. normalde mahkemelerdeki bir anane olarak, hakimler savcının isteğinden fazla ceza vermezler, ya aynını yada daha azını verirlerdi. burada da durum öyle olacağını gösteriyordu. ama bu hüküm ertesi gün ne hikmetse, atıf efendi hakkında değiştirilecekti.

mahkeme son müdafaaları dinlemek ve hükmünü vermek üzere ertesi güne tehir olundu (ertelendi) .

atif hoca’nin rüyasi

bu meseleyi yazmak bana en zor gelen kısmı oldu bu çalışmanın. zira, senelerdir insanların kabul ettikleri bir meselenin aksini savunmak kolay bir şey değil...insanlar ve özelde bizim halkımız sevdikleri kimseleri oldukları gibi sevemiyorlar nedense. hele o zat bir kanaat önderi, bir irşad eri, bir yol göstericiyse...hayali bir takım makamlar, usturevi hadiseler, rüyalar ile o şahsı sevmek daha cazip geliyor bize...

türkiye’de bir çok konuda olduğu gibi, iskilipli atıf hocayı da ilk defa maşeri vicdanda (kamuoyu) seslendiren o enfes üslubuyla merhum necip fazıl oldu. çoğumuz atıf hocayı onun “son devrin din mazlumları” adlı eserinden tanıdı. kendisine bir kere daha rahmet diliyoruz. tabii, üstad zaman ve şartlar gereği bir çok mesele de olduğu gibi bu konuda da derin araştırma imkanını bulamadı. daha çok kulaktan duydukları ile yetindi. bu kitabını eleştirel bir gözle takip edenler bana hak vereceklerdir. bir küçük misal vermek gerekirse; din mazlumlarında, atıf hocanın 1926 yılının bir sonbaharında evinden alındığı yazılıdır. halbuki atıf efendinin idamı zaten 4 şubat 1926’dır.

necip fazıl’ın naklettiği bir hadise de, atıf efendi’nin mahkemeden bir gün evvel müdafaasını yazarken, birden dalıp rüyasında resulullah’ı(sav) görmesi, kainatın fahrinin(asm)(alemin övüncü) : “yanıma gelmek dururken ne diye müdafaa karalamakla meşgul oluyorsun?” buyurması üzerine, yazdığı müdafaasını yırtması hadisesidir. necip fazıl bunu parlak ifadelerle kitabında anlatmış, çoğumuzda bunu gözyaşları içersinde okumuşuzdur.

elbette böyle bir rüyayı atıf hocanın görmüş olması çok güzeldir. ama görmemiş olsa da bir şey fark etmez. biz, onun, ağuşunu (kucağını) açıp kendisini bekleyen peygamberimize kavuştuğuna, mazlumen şehid olduğuna yürekten inanıyoruz. ama tarihi gerçekler böyle bir rüya hadisesinin olmadığına bizi itiyor gibi. şimdi delillerimizi sıralayalım;

1-bu hadisede atıf efendinin yanında olduğu iddia edilen tahir-ül mevlevi ankara’da hiçbir zaman atıf hoca ile aynı koğuşu paylaşmadı.

2-atıf efendinin böyle bir rüya gördüğüne dair tahir-ül mevlevi’nin hatıratında hiçbir şey yok.

3-tahir-ül mevlevi’nin de belirttiği gibi, atıf efendi uzunca bir müdafaa yazmış ve bu, mahkemede okunmuştur. aşağıdaki kısımda bunu görebileceksiniz. aslında son gün müdafaa yapmayan müftü ali rıza efendidir. (ayrıca bak: ankara istiklal mahkemesi zabıtları-s: 280-281)

tabii bir çok kaynakta bu rüya meselesinin anlatılması, hatta filimde yer alması da çok bir şey ifade etmiyor. zira hepsinin kaynağı necip fazıl’ın aynı eseridir.

mahkemenin son günü
tahir-ül mevlevi atıf hocanın mahkemede son gününü şöyle anlatıyordu: “atıf efendi metin görünüyordu. suud beyin söylediğine göre gece sabaha kadar oturmuş, 8-10 tane eser-i cedid ( eskiden imâl edilen kâğıt cinslerinden birinin adı) kağıdını doldurmak suretiyle bir müdafaanâme (savunma) yazmıştı. yazılmışını görmediğim ve mealini (anlamını) öğrenemediğim o müdafaanâmenin kıraati (okunması) epeyce uzun sürmüştü ki, o mahkemede okunurken biz merdiven altında bekliyor, mahpesimizin (hapsedilen yer) kapısı kapalı olduğu için de okunan şeyi işitemiyorduk. ali rıza efendi müdafaanâme yazmamış, verilecek hükme razı olduğunu söylemiş. atıf efendi müdafaanâmesini bizzat okumuş ve hitamında (bitişinde) reis beye tevdi etmiş (vermişti) .”

muhakemeyi takip eden yazar şevket süreyya aydemir mahkeme zulmüne olan tanıklığını şöyle anlatıyor: “hükümlüler arasında sarıklı bir müderris göze çarpıyordu. müderrisin başında fes ve sarık vardı. cübbesi ve kıyafeti temizdi. suçu, o sıralar yayınlanan şapka kanununa muhalefet etmekti. fakat bu suç, bir takım ithamlarla da karışınca mahkemeden en ağır hükmü yemişti. artık son saatlerini yaşıyordu. hocanın yüzü sakindi. metanetini muhafaza ediyordu. yalnız dudakları kımıldıyor ve galiba bir dua okuyordu. fakat eskiden kalpaklı ve şimdi hasır şapkalı zat, bu hükümle de kanmamış gibiydi. bağırıyor, çağırıyordu. acaba hoca’yı bir tekmeyle merdivenlerden aşağıya yuvarlayacak mı diye bekledim. fakat olmadı. müderris, bu sözler üzerine kendisine değilmiş gibi bekledi. sonra sağanak geçince yürüdü. muhafızların arasında merdivenlerden indi. önümüzden geçerken gene dudakları kımıldıyordu.”

şehadeti
4 şubat 1926 perşembe ... sabahın ilk saatleri... eski meclis binası yakınlarındaki karaoğlan çarşısı...metin bir şekilde, dilinde dualarla idam sehpasına gelen atıf efendi kelime-i şehadetle bu dünya defterinin kapısını kapıyor ve “yevme tüble’s serair”( bütün sırların açığa çıkacağı gün) olarak kur’an’da bildirilen dar-ı ahiretin özel bir bekleme salonu olan şehadet kapısını çalıyordu. allah rahmet eylesin. (amin) ..

ali tahmilci bey, hocaefendi ile aynı cezaevinde yatan amcası hasan tahmilci beyin anlattıklarını şöyle naklediyor:
“mahkemeler bitmiş, kararlar verilmiş, her şey belli olmuştur. hücrelerine çekilen hükümlüler, infaz anını bekliyorlar. sırası gelenlerin kimisi kapıyı şaşırır, bacakları titrer, yürümekte güçlük çekermiş. derken, sıra merhuma gelmiş. “iskilipli mehmed atıf” diye bağırmış bir görevli. hoca metin ve mütevekkil... ağır adımlarla, vakar içinde, dualar mırıldanarak yürümüş sehpaya.”

o gece hanımının gördüğü rüya şöyledir: “bahçemizde kızı ile birlikte dikmiş olduğu çam ağacının dibinde hoca abdest almakla meşguldü. kızı melahat ona su döküyordu. abdestini aldıktan sonra doğrulan hoca bize; “ben artık gidiyorum. sakın ağlamayın. yalnız bana yedi yasin okuyun” diyordu…

nuri saraç bey atıf efendinin mübarek nâşını idamının ertesi günü görenlerden: “garip bir tesadüf ki, hocanın muhakemesinin bittiği günün ertesi günü onu asılmış vaziyette eski meclis’in avlusunda, iri yarı gövdeleriyle ve normal ebattan daha uzun bir darağacında sallandığına şahit oldum. tesadüfen oradan geçiyordum. hoca pırıl pırıl parlayan sakallı ve nurani yüzüyle, sanki hiçbir şey yokmuş gibi sallanıyordu.”

onu idam sehpasında görenlerden biri de, yakın arkadaşı tahir ül mevlevi’dir. mahkemeden beraat alan tahir bey o gün ankara’da kaldığı otelde geceyi üzüntü ile geçirir ve sabah namazı sonrası dışarı çıktığında eski meclis binasının önüne gelince ciğer parçalayan manzaraya o da şahit olur. gerisini kendi kaleminden takip edelim:

“birdenbire gözüme ilişen bir manzara, beni olduğum yere mıhladı. evet, eski meclis önündeki meydanın ortasına iki tane sehpa dikilmiş, onların arasına da beyazlar giydirilmiş iki vücut çekilmişti. yüzleri diğer tarafa müteveccih olan (yönelmiş) bu cesetlerden birinin atıf efendi olduğu, boyunun uzunluğundan ve hala görünen metin vaziyetinden anlaşılıyor, o refi (yüksek) vaziyetiyle merhum hayatındaki halinden yüksek görünüyordu. bilâ ihtiyar (elinde olmadan) gözlerimden yaşlar akarken dudaklarımdan da meşhur bir mersiyenin matlaı (taziye konulu kaside beyti) olan:

“uluvvün fi’l hayati ve fi’l memat le-hakkun ente ikdü’l mucizat”
(sen hayatta da, ölümünde de yücesin. gerçekten sen mucizelerden birisin) beyti döküldü.”

cevdet soydanses bey de şunları ifade etmekte; “atıf hocaya ittihatçılar da düşmandı. sanırım idamında ittihatçıların bu eski kininin rolü de olmuştur. idam edileceği sırada başında sarığı varmış. kılıç ali de orada...kılıç ali ağır bir söz sarf etmiş ve “alın şu herifin başından sarığı” demiş. “son sözün ne?” diye sorduklarında, sadece “kelime-i şehadet” getirmiş... atıf hocayı astıklarında kimsenin sesi çıkmadı. diyanet işlerinde çok yakın arkadaşları vardı. onlar da sustu. kimse konuşamadı.”

nasıl konuşacaklardı ki?...bu ölümü göze alabilmek demekti. ama o günden beri müminlerin vicdanında bir sızı olarak kaldı atıf efendi. onu her anışımızda içimiz burkuldu, gözlerimiz doldu...ona bu muameleyi reva görenleri rabbimize havale ettik...

a.hamdi ertekin bey anlatıyor: “ömer yüce’nin merhum babası, atıf hocanın yanında okumuştu. bir gün ömer efendiye babasının atıf hocanın idamıyla ilgili kendisine anlattığı bir şeylerin olup olmadığını sorduğumda şu cevabı vermişti: “o konu açıldığı zaman babamı bir ağlama tutar ve konuşamazdı.”

bediüzzaman hazretlerinin talebelerinden mustafa sungur da 1.06.2003’te kendisini ziyaretimizde şu hatırayı anlatmıştı: “büyük doğu’ da neşredilen, iskilipli atıf hoca’ nın başına gelenleri anlatan yazıyı üstad’a okuyordum. bir ara baktım, üstad gözlerini siliyordu.”

son olarak atıf efendinin ders arkadaşı şeyh ali haydar efendinin bir sözünü nakledelim. emin saraç hoca şöyle diyor: "ali haydar efendi atıf efendi ile birlikte 6 ay ankara’da hapiste kalmış. ne sıkıntılar çekildiğini anlatır, bir taraftan da elini dizine vurarak; "atıf efendi kardeşimiz kazandı" derdi.

bu arada bir şeyi de hatırlatalım; mahkeme zabıtlarını okuduğumuzda, bazı kimselerin, atıf hocadan beri olduklarını, tasvip etmediklerini “bu adam bütün tarikatlara karşıdır, ben ise halidi tarikatındanım” demeleri gibi ifadelerini okuyup, o zatlar hakkında suizanna düşmeyelim... o şartları göz önüne getirelim... hocaefendinin en yakın arkadaşlarından tahir-ül mevlevi bile, beraatı sonrası kılıç ali beyle görüştüğünde, ali beyin;
-tahir bey! atıf hocanın idamı hakkında ne dersin? demesi üzerine
-ne diyeyim efendim. cürmü varmış ki, cezasını gördü” deme zorunda kalmıştır.

idam sonrasi ailesi
acaba hocaefendinin şehadetinden sonra ailesi ne oldu? atıf efendinin yeğenlerinden bahaddin imal bey bu konuda şunları anlatıyor: “tarihini pek hatırlamıyorum. hatırımda kaldığı kadarıyla, zahide hanımla,(eşi) melahat hala(kızı) dayımın idamından sonra istanbul’dan buraya(iskilip) geldiler. köyde az bir müddet kaldılar. burada kaldıkları müddet zarfında zahide hanım köydeki hanımlara kur’an okuttu. yanlarında zahide hanımın kız kardeşinin oğlu da vardı, semih adında. köydeki şartlara intibak edemediklerinden tekrar istanbul’a döndüler. istanbul’da ne kadar kaldıklarını tam bilemiyorum. fakat 1960’lara doğru tekrar köye döndüler. zahide hanım bu gelişlerinde “kızım, ben bir daha istanbul’a dönemeyeceğim. kendin için ise kararını kendin ver” demiş.

“kelebekler sonsuza uçar” adlı filmde de gördüğümüz gibi, melahat hanım da iskilip’te kalmış. 1989-90’larda 75-80 yaşlarında olan melahat hanım, babasının bir gece karanlık ruhlu adamlar tarafından evinden götürülmesi ile akli dengesinde hep gelgitler yaşamış. “bu halim doğuştan değil. polislerin babamı gözlerimin önünde evden alıp götürmeleri bende büyük bir korku meydana getirdi. onu bir daha hiç görememem ise, beni yalnızlığa mahkum etti. bu hal yaşadıklarımın eseri” demiş bahaddin imal beye...

araştırmacı-yazar hüseyin yılmaz bey bütün ısrarlarına rağmen görüşememiş bu dertli hanımla. “babam ölmedi, yaşıyor, gidin kendisi ile görüşün” diyormuş melahat hanım...inşallah şimdi, dünyada tadamadıkları rahatı yaşıyorlardır atıf hoca ve ailesi...

atıf hocaya uygulanan zulüm akrabalarına da teşmil edilmiştir (yaygınlaştırılmış) . eskişehir’de üstad bediüzzaman hazretlerini evinde misafir eden ve el’an (şimdi) hayatta olan bir zat, bir sohbetimizde 1950’li yıllarda eskişehir’de iskilipli atıf efendinin bir yakını ile tanıştığını anlatmıştı. abdülmecit efendi isimli bu zatın tırnaklarının hiçbiri yokmuş. sebebi mi?... atıf hoca hakkındaki soruşturma sırasında kaybetmiş hepsini...

mezari nerede?
bu meselede maalesef dramın bir başka parçası...eskiden beri atıf hocanın mezarı nerededir diye düşünürdüm. meğer belli değilmiş... emekli astsubay hasan sureykan şunları söylüyor bu konuda: “merhumun mezarını araştıracak oldum. fakat bulmak ne mümkün? dikimevinden mamak’a giderken yaklaşık bir kilometre ilerde, sağ tarafta askeri bir mezarlık var. bu mezarlığın karşısında şimdi bir park var, bir zamanlar mezarlıktı. merhum atıf hocanın mezarı da bu mezarlıkta idi. buradaki kabirler 1954 senesinde yakınları tarafından gülveren’de yapılan asri mezarlığa nakledilmişler. atıf hocanın yakınları sahip çıkmamışlar. bu durumda mezarın bu parkta kaldığını ve park çalışmalarıyla ortadan kalktığını sanıyorum.”

tesellimiz hz. mevlana’nın şu sözlerindedir:
“biz öldükten sonra kabrimizi arama. bizim mezarımız ariflerin gönüllerindedir.”

eserleri
1-mirat-ül islam
2-islam yolu
3-islam çığırı
4-din-i islam’da men-i müskirat
5- nazar-ı şeriatta kuvve-i berriye ve bahriyye
6-tesettür-ü şer’i
7-muayenet üt talebe
8- medeniyyet-i şeriyye
9- frenk mukallitliği ve şapka

-kaynaklar-
1- son devrin osmanlı uleması- cilt:3- sadık albayrak- milli gazete yayınları- ist-1980
2- islam ansiklopedisi- cilt-22- ifav yayınları
3- inkılap kurbanları- hüseyin yılmaz- timaş yayınları- ist-1991
4-türk basınında mustafa kemal atatürk- gazeteciler cemiyeti yayınları-ist:1981
5-türkiye’de islamcılık düşüncesi-cilt:2- ismail kara- risale yayınları- ist:1986
6-sahabeden günümüze allah dostları-10. cilt- şule yayınları-
7-http:// www.patara.kolayweb.com
8-http://www.ulumulhikmekoeln.de/iskilipatif.htm
9-son devrin din mazlumları- necip fazıl kısakürek- büyük doğu yayınları-ist-2000
10- ankara istiklal mahkemesi zabıtları(1926)- hazırlayan: ahmed nedim- işaretyayınları- ist:1993
11-matbuat alemindeki hayatım ve istiklal mahkemeleri-tahir-ül mevlevi-nehir yayınları- ist-1991
12- altınoluk dergisi- nisan 1988-sayı:26 (emin saraç’la röportaj)
13- fasıldan fasıla-1-m. fethullah gülen- nil yayınları
14- şualar- bediüzzaman said nursi-(12. şua)- envar neşriyat- ist:1995
15-gazi paşa’ya suikast- uğur mumcu-tekin yayınevi-ist-1993
16-i.atıf hoca niçin idam edildi?-alem yayıncılık-
17- yakın tarih ansiklopedisi-5. cilt-akit gazetesi neşriyatı

kaynak:http://www.davetci.com/d_biyografi/biyografi_iatifhoca.htm

tek suçu şapka takmamak olan din adamı idam kararı sabetayist kılıç ali tarafından verilmiştir hayatını anlatan kelebekler sonsuza uçar adlı bir film çekilmiştir.

4 şubat 1926 günü idam edilmiştir mezarının nerede olduğu bilinmemektedir tıpkı said nursi gibi.

filmini izleyince: türkler böyle filmde yapıyormuymuş ? dediğim kişi.haksızlığa uğramış vesselam

"yanımıza gelmek varken, neden savunma karalamayla uğraşıyorsun ey atıf" diye peygamber efendimiz tarafından yanına çağrılan insandır mamafih kel ali’nin verdiği idam kararını normal karşılamak icap eder. kanımca hakim koltuğunda kel ali değil de hz. ömer de olsa aynı kararı verirdi zira emir büyük yerden.